Libri “Fjalë për Fjalë”- Eksplorime në hapësirat e shqipes i botuar nga “Çabej” – Libri më i fundit i Ardian Vehbiut, “Fjalë për fjalë”, i botuar nga Botime Çabej nën kujdesin e Brikena Çabej, gjendet në librari prej mesit të nëntorit. Ai u promovua në mjediset e Institutit Çabej në Tiranë pak ditë më parë me një diskutim rreth librit, të udhëhequr nga Ardian Vehbiu, Eda Derhemi dhe Ledi Shamku si dhe pyetjet e shumë lexuesve dhe dashamirësve. Gjtihashtu Elona Pira dhe Ardian Vehbiun rrëfyen shkurt rrugëtimin e “Peizazhe të fjalës”, për t’i lënë vendin tingujve pianistik të Beethoven, interpretuar nga Mikaela Minga. Prej librit më të ri, po shkëpusim një copëz.
Nga Ardian VEHBIU
Rastësisht, duke kërkuar të dhëna për Kongresin e Manastirit, të vitit 1908, ndesha në faqen përkatëse të Wikipedia-s shqipe. Kongresi në fjalë u mblodh për të vendosur se me ç’alfabet do të shkruhej tash e tutje gjuha shqipe; ose për të zgjedhur midis alfabeteve të ndryshme të shqipes që qarkullonin në atë kohë. Mes alfabeteve ekzistuese, shumë autorë të Rilindjes Kombëtare, sidomos ata me prejardhje nga Jugu, kishin bërë të vetin të ashtuquajturin Alfabet të Stambollit, i cili përdorte një bazë latine, të plotësuar me një numër shkronjash jolatine – greqishte dhe cirilike. Krahas Alfabetit të Stambollit, për të shkruar shqipen përdoreshin edhe alfabete të tjera, mes të cilave më të rëndësishmit ishin ato me bazë tërësisht latine të shoqërive katolike “Bashkimi” dhe “Agimi” në Shkodër.
Më parë shqipja ishte shkruar edhe me alfabetin grek, alfabetin arab, ose alfabete origjinale, të shpikura prej autorëve individualë. Megjithatë, nga të gjitha këto alfabete, vetëm dy konkurronin seriozisht mes tyre – ai i Stambollit, dhe alfabeti me shkro-
nja thjesht latine. Pas shumë diskutimesh, Kongresi i Manastirit vendosi që ta lërë të hapur çështjen e njësimit të alfabetit, duke i pranuar të dy alfabetet si të përshtatshme për shqipen. Ishte një vendim kompromisi, që i hapi rrugë imponimit të alfabetit thjesht latin, meqë ky ishte më i thjeshtë dhe tipografikisht më i volitshëm si ai i Stambollit. Të gjitha këto, janë njohuri elementare, të cilat mund t’i gjesh në çdo tekst historie.
Prandaj u çudita tek lexova, në Wikipedia, se:
Kërkesa e kombëtaristëve shqiptarë ishte që gjuha shqipe të mos shkruhej as me shkronja arabe, as me shkronja greke, por me alfabetin latin, gjë që nënkupton mosnënshtrimin qoftë ndaj otomanëve, qoftë ndaj grekëve. Kongresi vendosi me votë unanime të lënë mënjanë alfabetin e Stambollit, dhe ta shkruanin gjuhën shqipe vetëm me alfabetin latin me 36 shkronja dhe që përdoret deri më ditët tona. Ky informacion jo vetëm është i gabuar dhe kumton, në thelb, të kundërtën e çfarë vendosi Kongresi, por edhe lë të kuptohet sikur Alfabeti i Stambollit i përket njëfarësoj traditës së të shkruarit të shqipes me shkronja jolatine.
Kësisoj, zëri i Wikipedia-s në vend që të informojë, haptazi dizinformon; dhe e bën këtë jo nga padija. Në fakt, në bibliografinë e faqes, citohet edhe vepra e mirënjohur e Sh. Demirajt dhe K. Priftit, për Kongresin e Manastirit, në të cilën këto punë janë sqaruar mirë dhe krejt ndryshe nga ç’thuhet në artikull. M’u kujtua, në këtë kontekst, që para disa kohësh, edhe shkrimtari Albri Brahusha, në një artikull të vetin, pat shkruar ndër të tjera:
“Due me permendë faktin se në Manastir me 1908, prej Mjedës dhe Fishtës asht ba një luftë e madhe që gjuha shqipe me përdor germa latine. Kjo u arrit dhe do ta ndante përfundimisht gjuhën shqipe dhe Shqipninë prej ndikimeve turke, greke apo cirilike”.
Ky paragraf, nga mënyra siç është formuluar, lë të kuptohet se ishte krahu katolik i Rilindjes Kombëtare, që luftoi për alfabetin latin të shqipes. Në fakt – dhe kjo duhet mbajtur parasysh mirë. Alfabeti i Stambollit është alfabet MBI BAZË LATINE, i plotësuar me disa shkronja greke dhe cirilike, të cilat përdoren për të shenjuar ato fonema të shqipes që nuk kanë përgjegjëse të drejtpërdrejta në alfabetin latin.
M’u kujtua pastaj edhe një artikull i K. Myftarajt, ku autori e quante Alfabetin e Stambollit “të turpshëm”, për shkak të shkronjave greke dhe sllave që përdoren aty, dhe pastaj vërente me delikatesën karakteristike: Ata që i imponuan gjuhës shqipe alfabetin me gërma greke dhe me cirilica, morën mbi vete turpin e historisë dhe vepra e tyre u mbulua në varrezën e turpeve të historisë shqiptare.
Me sa duket, ekziston një rrymë e nëndheshme në mendimin shqiptar bashkëkohor, e cila po ia mban për faj të madh Alfabetit të Stambollit shkronjat jolatine që ka pranuar – duke harruar rolin që ka luajtur ky alfabet gjatë Rilindjes Kombëtare, librat që janë shkruar me të, autorët që e kanë krijuar dhe autorët e tjerë që e kanë përdorur.
Siç mund të pritej, dizinformimi i faqes në Wikipedia është përcjellë edhe në faqe të tjera të Internetit shqip, të cilat njëlloj flasin për hoxhën që ka përqafuar Gjergj Fishtën në Kongres dhe për vendimin e atjeshëm që të “lihej mënjanë” Alfabeti i Stambollit. Një shpifje-lajthitje, e shumëzuar deri në marrëzi, falë papërgjegjësisë brutale të Internetit shqip.
Si do ta shpjegojmë këtë mllef gati histerik ndaj Alfabetit të Stambollit, me të cilin janë shkruar jo vetëm veprat themelore të Rilindjes Kombëtare, por edhe tekstet shkollore dhe abetaret e shkollave të para shqipe; dhe që, pa pikë dyshimi, është pjesë konstitutive e Rilindjes Kombëtare? Në sipërfaqe, duket sikur mllefi ka të bëjë me ato pak shkronja jolatine që përmban alfabeti; por mllefi për shkronjat jolatine shumë lehtë mund të shndërrohet në një vegël për të stigmatizuar dhe minimizuar komponenten jugore (toske) të Rilindjes, në emër edhe të një revanshi katolik në kulturën kombëtare. Për kureshtarët, po sjell këtu më poshtë një tabelë përmbledhëse të shkronjave të Alfabetit të Stambollit.
Ja edhe si i shpjegon vetë Sami Frashëri arsyet e përdorimit të shkronjave jolatine në Alfabetin e Stambollit:
Vërtet shkronjat’ e llatinishtesë janë aqë të paka, sa jo për gjuhët
tënë, që ka kaqë zërra, po edhe për gjuhërat e Evropësë nuk janë mjaft. Evropianët për të mbushurë ato të pakatë, shkruajnë nga dy shkronja, e i këndojënë të dyja bashkë, po kjo është një pun’ e rëndë e e mërziturë. Kësaj i desh gjëndurë një udhë. Përmi këtë shumë njerëz janë menduarë edhe shumë udhëra kanë gjeturë, po nonjë nukë ka qën’ e leht’ e e pëlqyerë sikundrë duhetë. Këtë herë që u duk nevoj’ e madhe për të shkruarët e të gjuhësë sanë, këtë her’ u gjënt edhe një udhë shumë e lehtë’ edhe shum’e mirë: Muarrmë të njëzet e pesë shkronjatë llatinishte, u dhamë cave nga ato një këndim pas nevojës së gjuhësë sanë, edhe nga të njëmbëdhjetat’ e tjera ca i bëmë prapë nga ato shkronja, duke ndërruarë pak fytyrënë, ca i muarrmë nga greqishtja, që ësht’ edhe ajo një nga motërat e vjetëra të gjuhësë sanë, si edhe llatinishtja.
Xhevat Lloshi vëren se argumentimi i mësipërm i Sami Frashërit është i saktë teknikisht, por jo deri në fund bindës, sa kohë që mangësitë e alfabetit thjesht latin mund të plotësoheshin edhe nëpërmjet përdorimit të shenjave diakritike (p.sh. ë, ô, ï, ç, ñ, etj.) sikurse edhe veprohet, në dy raste, me alfabetin e sotëm të shqipes; prandaj, zgjedhja e shkronjave greke, përkatësisht sllave, nuk do të ketë qenë e diktuar thjesht nga rrethanat teknike dhe tipografike. Sipas Lloshit, në të vërtetë:
Alfabeti i Stambollit ishte një zgjidhje kompromisi, një kompromis që theksohej duke e quajtur “alfabet kombëtar.” Ai ishte hapi i fundit, përpara se të arrihej shkëputja vendosmërisht nga alfabeti grek.[po aty, f. 167] Ky autor vëren se Alfabeti i Stambollit “përgjithësisht nuk u ndoq në Veriperëndim të vendit”, ndërsa gjeti mbështetje të madhe në Shqipërinë e mesme dhe veçanërisht te bejlerët dhe myslimanët e Tiranës. Në fund të shekullit XIX, turqishtja ende shkruhej me alfabetin arab, por kjo do të ndryshonte me reformën e mbështetur fort nga Ataturku, në vitet 1920-1930. Alfabeti i ri, me shkronja latine dhe shenja diakritike, do t’i shërbente një qëllimi të dyfishtë: koagulimit të identitetit kombëtar turk si të ndryshëm nga identiteti osman dhe afrimit të kulturës kombëtare turke me Perëndimin dhe Europën. Të dyja këto qëllime i mishëronte, jo rastësisht, edhe Alfabeti i Stambollit për shqipen, i pesëdhjetë vjetëve më parë.
Studiuesi Geoffrey Lewis, vëren se alfabeti i Stambollit, i krijuar dhe i promovuar nga Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip, ka ndikuar, tërthorazi, edhe në reformat që përfshinë çdo aspekt të turqishtes, në fillim të shekullit XX, me synim europianizimin e saj.
Pa e specifikuar me emrin e vet si Alfabet i Stambollit, ai përmend alfabetin me 36 shkronja “latine dhe greke” që sipas tij Sami Frashëri dhe vëllai i tij Abdyl Frashëri kishin krijuar, për gjuhën e tyre amtare, shqipen – një gjuhë, thotë ai, së cilës alfabeti arab i rrinte po aq keq për shtat sa edhe turqishtes. Më 29 janar 1910, thotë Lewis, gazetari i njohur Hüseyin Cahit (Yalçın), anëtar i grupit të intelektualëve që orbitonin rreth revistës filo-perëndimore Servet-i Fünun, dhe botues i gazetës Tanin, botoi një artikull me titullin “Arnavut Hurufâtı” (“Shkronjat shqipe”), ku lavdëronte nismën e vëllezërve Frashëri dhe shprehte mendimin se edhe turqit do të bënin mirë ta ndiqnin. Ndërkohë, gjithnjë sipas Lewis, i cili citon këtu studiuesin turk Levend, një kërkesë nga një grup shqiptarësh për një fetva në lidhje me këtë çështje mori përgjigjen se kjo binte në kundërshtim me Islamin. Më pas, është i njëjti Hüseyin Cahit që shkruan sërish, në 1923, në favor të reformës së alfabetit dhe adoptimin e shkronjave latine nga turqishtja. Vëren Lewis-i se, një vit më parë, në një takim me përfaqësues të shtypit në Stamboll, në shtator të vitit 1922, Mustafa Qemali i pyetur prej Cahit-it se “Pse nuk po adoptojmë shkrimin latin?” u përgjigj: “Sepse ende nuk ka ardhur koha.” Në fakt, në atë kohë pesëdhjetë anëtarë të Asamblesë së Madhe Kombëtare ishin hoxhallarë; përveç tetë shehlerëve dhe pesë të tjerëve që e kishin deklaruar profesionin e tyre si “kryetar fisi”.
Trysnia për reformën e alfabetit turqisht kish kohë që vepronte, por një nga arsyet që e mbanin të gjallë, veç nevojës për “oksidentalizim” që ndihej prej elitave laike në Stamboll, kishte të bënte edhe me mangësitë e mëdha dhe të gjithanshme të alfabetit arab, me të cilin shkruhej osmanishtja; të njëjtat mangësi që do të kenë luajtur rolin e tyre për të bindur shumë shqiptarë të fesë islame që të përqafonin shkronjën latine për shqipen. Për ta kuptuar këtë, mjaft të kemi parasysh se ndërrimi i alfabetit të turqishtes donte të thoshte edhe se, që nga ai moment, turqit me shkollë nuk do të mund të lexonin më Kuranin; meqë, siç vëren gjithnjë Lewis, shumica e njerëzve, edhe e atyre që flasin më shumë se një gjuhë rrjedhshëm, zakonisht nuk mësojnë dot më shumë se një alfabet në jetë. Prandaj, për Turqinë, sikurse për shqiptarët myslimanë gati gjysmë shekulli më parë, adoptimi i shkronjave latine ishte njëkohësisht edhe një hap i guximshëm përpara, drejt laicizimit të kulturës dhe, për pasojë, edhe të jetës sociale. Në një kuptim, mund të thuhet se shqiptarët e Shoqërisë së Stambollit, e cila operonte në një mjedis kulturor osman, u treguan turqve se ISHTE E MUNDSHME që një gjuhë të fillonte të shkruhej me një alfabet të sajuar posaçërisht për të, ose të krijuar në epruvetë.
Natyrisht, shumë prej intelektualëve turq, mes të cilëve edhe ata që e përshëndetën nismën e vëllezërve Frashëri dhe ua sollën bashkatdhetarëve si shembull të një reforme të suksesshme, nuk e dinin, as mund ta dinin, se shqipja në fakt e kishte një traditë të vetën të vjetër, të shkrimit me alfabetin latin – atë të shkrimtarëve
të vjetër katolikë të Veriut, së bashku me atë tjetrën, jo më pak të rëndësishme, të arbëreshëve të Italisë. Ndikimi, sado i tërthortë, i Shoqërisë së Stambollit në frymëzimin dhe suksesin e reformës alfabetike të turqishtes është për t’u vënë në dukje; sidomos në kontekstin e paralelizmave të tjera, që ende mbeten për t’u përshkruar mirë, në ecurinë e shqipes, përkatësisht turqishtes moderne, gjatë shekullit XX. Një qasje të re ndaj interpretimit të Alfabetit të Stambollit e gjejmë në studimin e Frances Trix, me titull “Alfabeti i Stambollit i Shemshedin Sami Beut: Pararendësi i reformës turke të shkronjave”.
Siç duket qartë që në titull, autorja i vendos përpjekjet për t’i dhënë një alfabet shqipes në marrëdhënie me përpjekjet, të cilat do të kurorëzoheshin mjaft më vonë, për t’i dhënë një alfabet latin turqishtes-osmanishtes. Sami Frashëri, autori i Alfabetit të Stambollit, ishte në fakt edhe një nga dijetarët që më shumë ka kontribuar në emancipimin e kulturës osmane dhe lindjen e kulturës dhe të gjuhës turke, si kulturë dhe gjuhë kombëtare.
Studiuesja Trix përmend pastaj faktin që, deri edhe gjatë gjysmës së dytë të shekullit XIX, nuk kishin munguar përpjekjet për t’i dhënë shqipes një alfabet jo të mbështetur në modelet ekzistuese dhe tipografikisht të përdorshme (latin, grek, cirilik, arab), por krejtësisht origjinal, çka do të krijonte vështirësi teknike të pakapërcyeshme, për një lëvizje si Rilindja Kombëtare, që shqipen e shkruar kërkonte ta përdorte si mjetin kryesor për kulturimin e popullit.
Kështu, pas Naum Veqilharxhit, që kish krijuar një alfabet të vetin dhe një abetare me këtë alfabet në vitin 1844, edhe Hoxha Tahsini kishte krijuar një alfabet origjinal për shqipen, me shenja të ngjashme me gjeorgjishten.
Shkruan Trix:
Në tabelën që Tahsini përdori për të paraqitur alfabetin e tij, gjuhët
e tjera referuese, nga e majta në të djathtë, ishin: turqishtja osmane, frëngjishtja, greqishtja, bullgarishtja, armenishtja dhe më pas alfabeti i tij i ri shqip.
Autorja vazhdon duke pyetur, me të drejtë, se ç’kërkonte armenishtja në këtë grup, në një kohë që ishte një gjuhë me të cilën shqiptarët s’kishin pasur ndonjëherë marrëdhënie; dhe sidomos, pse është vendosur armenishtja kaq afër alfabetit të ri të shqipes. Këtu Trix-it i hyn në punë një raport i një komisioni të ngritur nga Osmanli Maarif Nezareti (Ministria Osmane e Arsimit) dhe i botuar në vitin 1869, që rekomandonte një alfabet për gjuhën shqipe “sepse akoma nuk ka një shkrim të posaçëm për shqipen.”
Në fakt, thotë ajo, ekzistonte në atë kohë një model kulturor “osman”, sipas të cilit NJË SHKRIM I DALLUESHËM ISHTE SHPREHJE E NJË POPULLI TË DALLUESHËM. Përsëri Trix: [M]ë 1831, në numërimin e popullsisë osmane, kategoritë ishin: myslimanët; rajatë, që përbëheshin në pjesën më të madhe prej ortodoksëve dhe katolikëve; romët; çifutët dhe armenët. Përveç romëve, secili prej këtyre grupeve kishte shkrimin e tij të veçantë.
Më 1881, në numërimin e përgjithshëm të popullsisë osmane, kategoritë ishin: myslimanët, grekët, armenët, bullgarët, katolikët, çifutët, protestantët, latinët (katolikët europianë), sirianët, romët jomyslimanë dhe të huajt. Kategoritë kryesore, d.m.th. gjashtë të parat, të gjitha kishin shkrimet e tyre. Kriteri kryesor në numërimet e viteve 1831 dhe 1881 është dukshëm feja. Por shkrimet e veçanta në shumë raste përkonin, duke shërbyer kështu si emblemë e grupit. Ajo që kërkonin më shumë patriotët shqiptarë në shekllin XIX ishte që të njiheshin si popull dhe si një njësi, si një bazë për t’i qëndruar gllbërimit të tokave shqiptare prej fqinjëve. Kategorizimi osman i popujve sipas fesë dhe grupit fetaro-etnik shkonte kundër shqiptarëve me shumë fe, sikundër edhe ndarja administrative osmane e zonave me popullatë shqiptare në katër vilajete.
Unë e shoh alfabetin e Stambollit të Sami beut si një afrim drejt qëllimit të “alfabetit të veçantë”, për të simbolizuar veçantinë e shqiptarëve si një popull në Ballkan dhe në kontekstin më të gjerë osman. Por, me teknologjinë e shtypshkronjave të kohës, veçantia mund të vinte në mënyrë më praktike prej përzierjes së veçantë të shkronjave të disponueshme, sesa prej një alfabeti vërtet të veçantë. Arsyetimi tingëllon bindës. Pamja disi “hibride” e Alfabetit të Stambollit ka qenë, në këtë rast, rezultat i një përpjekjeje të qëllimshme për t’iu shmangur sado pak alfabetit latin, në emër të përftimit të këtij shkrimi unik, origjinal, të veçantë për shqipen, të tillë që do të lehtësonte NJOHJEN E SHQIPTARËVE SI POPULL MË VETE
brenda Perandorisë Osmane. Alfabeti thjesht latin, në kontekstin
e Perandorisë, shërbente si shenjë dalluese e katolikëve, të gjithë
katolikëve pavarësisht nga kombësia – në një kohë që shqiptarët
nuk mund të njiheshin si popull i veçantë mbi bazë fetare. Vite më vonë, kur i erdhi radha Kongresit të Manastirit, rrethanat historike kishin ndryshuar dhe Stambolli po venitej si qendër e botës, veçanërisht për shqiptarët. Edhe pse pjesëmarrësit në Kongres nuk mund të shpërfillnin prestigjin që kishte arritur Alfabeti i Stambollit brenda atyre pak dekadave që ishte përdorur, ata ishin në gjendje të vinin re se alfabeti vetë, në trajtat që kishte, me shkronjat e përziera, ishte një artefakt përfaqësues i një epoke tashmë të kapërcyer. Zgjidhja e kompromisit, për t’i lënë të dy alfabetet në fuqi krah për krah, ishte zgjidhje e urtë dhe e respektueshme ndaj përpjekjeve kulturore të Rilindjes Kombëtare gjatë shekullit XIX. Si zgjidhje, ajo sanksiononte de facto alfabetizimin latin të shqiptarëve, siç edhe ndodhi; dhe kjo zgjidhje – të mos harrojmë – u bë e mundur vetëm nga largpamësia e Sami Frashërit, i cili i kishte dhënë Rilindjes Kombëtare një alfabet të tillë që, sado i përzier dhe pjesërisht jolatin, të lejonte pa shumë vështirësi praktike, tipografike dhe psikologjike kalimin drejt sistemit tërësisht latin.
Po cili ishte roli i katolikëve shqiptarë në këtë mes? Katolikët luajtën rolin e tyre, me virtuozitet, veçanërisht gjatë Kongresit të Manastirit dhe më pas; por gjithnjë nuk duhet harruar se fatet e ilindjes Kombëtare vendoseshin në Stamboll, në Bukuresht, në Sofje dhe në Kairo; dhe se katolikët si forcë properëndimore dhe alfabetet latine të përdorura prej tyre nuk dihet të kenë pasur ndonjë farë ndikimi, sado minimal, në adoptimin e bazës latine të Alfabetit të Stambollit nga krijuesi i tij, Sami Frashëri. Prandaj unë kontributin e katolikëve në çështjen e alfabetit do ta shihja pikërisht dhe kryesisht këtu: kur Perandoria Osmane mori tatëpjetën dhe Alfabeti i Stambollit i humbi arsyet që e mbanin të gjallë me gjithë artificialitetin strukturor që ngërthente në vetvete, atëherë katolikët e patën gati, të ruajtur, të përpunuar dhe të kolauduar, alfabetin thjesht latin të shqipes që do të zëvendësonte atë të Stambollit. Kalimi aq i rrjedhshëm nga një alfabet në tjetrin, megjithatë, nuk do të realizohej dot, sikur të mos kish pasur Alfabeti i Stambollit bazë latine ai vetë.