“Si na erdhi ai, i ndaluari”, është libri më i ri i shkrimtarit Visar Zhiti, një rrëfim ku lidhen si me një fjongo të errët dy kohë e dy breza me dëshmi poezinë dhe dhimbjen. Shkas dhe protagonistë janë poeti rus Evgeni Jevtushenko bashkë me një student shqiptar me emrin Atjon, biri i autorit, – shkruhet ndër të tjera nga botuesi i tij “Omsca-1” në kopertinën e pasme të botimit. Libri ndërkaq është dhe një kritikë, një përzierje e realiteteve të tanishme me moralin, një klithmë për të kuptuar më shumë… Në vijim kemi zgjedhur disa pjesë nga libri.
Nga Visar ZHITI
RETROSPEKTIVË: NË DHOMËN E FTOHTË, NË ATDHEUN ENDE MË TË FTOHTË
Fjetorja e studentëve në Shkodër, ajo e djemve, atëherë ishte pas disa rrugicave ndanë Bibliotekës së Qytetit dhe Komitetit të Partisë, jo aq shumë larg liqenit, që mbase do të dukej nga tarraca, nëse do të na linin të ngjiteshim ndonjëherë. Në çdo kat, në fund të mesoreve të gjata, kishte një dhomë leximi. Thjesht ishte po aq e vogël sa të tjerat, së cilës i kishin hequr shtretërit marinarë dhe kishin vënë në rresht disa tryeza me stola anash. Asgjë tjetër.
Ne i thoshim sallë, ndoshta nga dëshira për të pasur një të tillë. Ajo e katit tonë ishte përballë asaj derës që kishte dhe një derë tjetër përsipër, thurimë hekuri me lloz të zi, dy a tre dryna dhe një vulë me dyllë në anë. Aty mbaheshin armët. Në rast lufte ne do të na nisnin për në front dhe oficeri na thoshte të përgatiteshim që të përballnim çdo agresor, edhe nëse na sulmonin së bashku imperialistët amerikanë dhe revizionistët sovjetikë. Ne do të fitonim, se lufta jonë është e drejtë, na thoshin. Mjaftonte kjo. Ato salla leximi vazhdimisht ishin të ftohta në dimër dhe të nxehta edhe në mbarim të verës, në vjeshtën e parë e në gjysmën e së dytës. Konvikti s’kishte as ngrohje dhe as ftohje qendrore, vetëm roja poshtë kishte një stufë, ndoshta ngaqë çalonte rëndshëm. Sallës së katit tonë, mbaj mend, i qe thyer një xham dhe nuk i qe vënë asnjëherë një i ri. Frynte nga ajo anë. Frynte dhe era e liberalizmit. Duheshin gjetur qoshet për t’u mbrojtur nga era dimërore dhe po ato qoshe mbase shërbenin dhe për erën e liberalizmit, të lexonim ndonjë gjë të ndaluar. Në orët e vona asgjëja ndihej më e thellë e më përpirëse. Pa asnjë student aty, dukej pa kuptim fare. Në shumicën e rasteve studiohej nëpër dhoma, brenda shtretërve. Për të shkruar ishte më mirë në atë sallë. Kishte vetmi e qetësi. Aty përfundova librin me tregime “Valixhja e shqyer e përrallave”.
Po aty isha marrë me përkthimin e disa poezive të Jevtushenkos, mu përballë portës së hekurt të depos së armëve. Mbi xhamin e thyer vija xhaketën time, që të mbrohesha nga era. Ndërkaq kështu i hapesha më shumë erës së liberalizmit, pa xhaketë, pa këmishë, lakuriq sa më shumë.
Kishte ndodhur që ta shikoja fërgëllueshëm dritën e agimit nëpër ato dritare. Pastaj dëgjoheshin zhurma dyersh të tjera, çezmat që hapeshin, ndonjë student që fuste kokën. Qenke çuar herët, plako. Ouu, Atjoni, kaçurrelat e tij si një kaçubë nate; po, po, s’më vinte mbarë t’i thosha që s’kam fjetur ende, se mos e bëja merak. Po ti ke leksione sot? Orët e para do të shkoj në bibliotekë. Ç’kemi ndonjë gjë tjetër?
Kishim filluar të qarkullonim si gjysmëfshehurazi poezi të pabotuara, nëpërmjet copa letrash, por dhe me fletore, s’dihej nga kush të përkthyera, të poetëve dekadentë, kështu i quanin të gjithë ata që kritikoheshin nëpër leksione si pesimistë e reaksionarë e me kufizime ideore, kurse pas Plenumit IV të Partisë, të cilës parti? – po një ishte atëherë, ajo që sundonte – ata, dekadentët, ishin dhe kundër proletariatit botëror, borgjezorevizionistë, armiqësorë me shefat e lartë të Shqipërisë socialiste etj., sidomos poetët nga bota, që ishin ende gjallë.
Të gjallët ishin më të rrezikshëm, por pothuaj të panjohur. Si emra është fjala. Duhej të vdisje, pa të njiheshe. Kurse Jevtushenkos së gjallë sikur nuk i mjaftonin këto, që ishte revizionist, snob, tradhtar etj., por ai na paskësh shkruar poezi kundër udhëheqësit tonë të dashur, Enver Hoxhës! Vërtet? E shikon që armiqësia e tij vërtetohet katërcipërisht, është ulëritëse, çudi sa poshtë paska rënë, të shkruajë për Enverin? Kush foli? Askush, mbase fola me vete. Është tejet i rrezikshëm Jevtushenkoja, shiko kur të na hidhet ndonjëherë me parashutë si diversantët. S’ishte më viti ’72 i liberalizmit, ai qe dënuar tashmë bashkë me shkrimtarë e artistë, por edhe funksionarë të lartë që e lejuan, që e sollën. Të merreshe me Jevtushenkon në atë sallë leximi të ftohtë, pas mesnate, sigurisht që armët në depon përballë kërcëllinin nga zemërimi, bajonetat ngriheshin vetvetiu përpjetë, hakërrueshëm si sekset e studentëve të uritur. Po rilexoja. Përkthime të fshehta të Rudolf Markut, një avanguardist i pashpallur, sapo kishte kryer studimet universitare në Tiranë dhe jepte mësim në gjimnazin e qytetit të tij, në Lezhë.
Së pari, ai më dha nga Jevtushenkoja i rrezikshëm dhe jo vetëm nga ai, edhe nga të gjallë të tjerë që për ne ishin të vdekur, dhe nga të vdekur që për botën ishin të gjallë. Më mahnitën. Gjithmonë do gjendet një dorë gruaje, e cila ëmbëlsisht do. Charles Baudelaire, Fmija i hanës. Quasimodo. James Joyce. etj. Përkthimet ngjanin me të folurën e Rudolfit. Doja t’i kisha edhe unë. A t’i kopjoja? Patjetër. Mësova dhe përmendsh. Po shkoja shpesh në Lezhë, të paktën një herë në muaj, kur bëhesha me ca para, sa për të udhëtuar e për ndonjë gotë birrë. Rudolfi bashkë me poetin tjetër, mikun e tij të ngushtë, Ndoc Gjetja, më prisnin pabesueshëm mirë, si asgjëkundi. Hanim në shtëpitë e tyre. Nëna e Rudolfit, një katolike e mrekullueshme, ma mbushte pjatën për së dyti. Më prekte me dashurinë e saj. Flokët kurorë mbi krye, siç i mbante dhe nëna ime.
Një shoqe e shokut tim të dhomës, Moisiut, punonte në bibliotekën e qytetit ajo, pasi u njoh edhe me mua, më dha një revistë sovjetike “Junost”. Kujdes, ta marrsha, më porositi. Pa merak. Aty ishin ca poezi të Jevtushenkos me një titull të përbashkët “Për krijimtarinë”. Në djall Plenumi IV, ai u bë në Tiranë, larg!. I përpiva poezitë pa i kuptuar mirë. E para ishte me mollë, prandaj një libër i tij, mbase i fundit, titullohej “Molla”, ah, sikur ta gjesh, mollë e ndaluar, eeej, jo, këtu s’do ta kenë lënë të futet, mbase në Bibliotekën e Tiranës, në Fondin e Zi. Po dridhesha, jo nga të ftohtët e sallës së leximit, as nga të ftohtët e atdheut, ndërkohë era e liberalizmit qe ndërprerë, po fërgëlloja nga poezitë si nëpër puthje. Poezia – vajza e Jevtushenkos, e dashura që jepet. U shkruaka dhe kështu?! Qartë dhe kuptueshëm si rrahjet e zemrës, me po atë rëndësi. Ky ishte takimi në mungesë me Jevtushenkon, i perceptuar, i copërluar, me një copëz të tij, me mangësi të llahtarshme.
Po dhe fjalori im rusisht-shqip s’i kishte të gjitha fjalët, nuk kuptoheshin të gjitha pjesët, s’po ia dilja dot. Sikur t’i kërkoja ndihmë pedagogut tim, Ligor Cullufja, ishte nga anët tona ai. Në sallën e leximit s’mund të vinte, por zbrita në katin e parë, në dhomën e tij, se ai banonte me ne në konvikt, ngaqë nuk kishte shtëpi. Më vonë, pas rënies së Murit, jo të konviktit, por të Berlinit, kur do të binte dhe perandoria dhe diktatura te ne do të shpërbëhej, atë do ta dërgonin si diplomat në ambasadën tonë në Moskë. E shfletoi revistën. Heshti. Nuk më pyeti: ku e gjete? Ndali te Jevtushenkoja. U bë serioz. Janë me rrezik, më tha. E di, i thashë, por këto poezi janë më përpara se të tradhtonte Bashkimi Sovjetik, 1959. Pastaj unë jam student i letërsisë, duhet ta njohim kundërshtarin, ndryshe si do ta luftojmë. Buzëqeshëm të dy. I kthjelluam pjesët e errëta, ndonjëherë edhe ai hapte një fjalor tjetër shumë më të trashë, rusisht-rusisht. U ktheva i gëzuar te salla. Nuk po ndieja dhe aq të ftohtë. Po rishkruaja ciklin, ribëja ritmin dhe kërkoja rima. Patjetër, aty është bukuria. “Krijo, artist, me guxim, digju-dhe fol!/ Dhe do të shfaqet Fjala,/ e thjeshtë dhe e madhe si mollë,/me fillimin e mollëve brenda”. Sa bukur! Kështu thoshim për gjithçka që na pëlqente. Por dhe e mençur. Ja dhe tjetra, një kritiku, kritikë e fortë, duhet dhe për këtu, madje më shumë. E rimova të gjithë ciklin, kumbonin mirë në shqip. Dashuria. Poezia e Jevtushenkos më qe dhënë edhe mua. E dashura e tij veç jepej, eh, si ishin ruset! Ia tregova dhe poetit Frederik Rreshpja, kisha shumë miqësi me të, ai më bënte të ndihesha dhe shkodran. Me siguri do më thoshte ndonjë mrekulli si mitoman i shkëlqyer që ishte, që. që. Po unë mezi prisja t’ia tregoja Rudolfit e Ndocit, të shkoja në Lezhë, s’kisha Mekë tjetër a Jeruzalem, kështu kisha shkruar dikur. Më vonë nuk m’u ndejt pa ua treguar Jevtushenkon tim shokëve të mi studentë, në mirëbesim. Ikja gjithnjë e më larg e rreziku qasej gjithnjë e më shumë.