Nga George Seldes – Në kundërshtim me mitin e një shpirti të humbur përkohësisht në një kafene të Montparnasse, i cili përbënte një brez të tërë të humbur, në Lagjen Latine kishte jetë dite gjatë të katërmbëdhjetë viteve që unë vizitova apo jetova në Paris, çdo ditë ndodhte një aventurë e re me njerëz, çdo ditë ia vlente ta mbaje mend.
Një dyzinë shkrimtarësh, piktorësh, kompozitorësh, e ndoshta shumë pseudoshkrimtarë dhe pretendues për artistë, jetonin në Hotel Liberia, pikërisht përqark qoshes ku ndërpriteshin bulevardet Raspail dhe Montparnasse, banoje për dy dollarë në ditë, me ujë të rrjedhshëm por pa dush.
Këtu kisha zënë vend edhe unë. (Kur më paguante Chicago Tribune unë ngaherë rrija në hotele të mëdhenj, tek Imperialët, Bristolët, Ekselsiorët, madje dhe në Ricët; tani hoteli im ishte Liberia.
Banja ndodhej në fund të korridorit.) Nga ecejaket e mëngjesit deri në mbrëmjet tek Dome, Rotonde, Select e më vonë tek Coupole, ishte e pamundur të shmangia burrat e gratë tashmë të shquar apo ata që do të bëheshin më të famshmit e botës.
As Hemingway as Sinclair Lewis, respektivisht laureatë: i pesti dhe i pari Çmim Nobel Amerikan për letërsinë.
Hemingway nuk e nënvlerësonte veten në ditët kur rrinte tek Cafe e tij Select.
Në një shëtitje në mesditë dy piktorë të rinj amerikanë të uritur më propozuan t’i merrja për drekë – me rrogën time të Tribune përfillesha si një nga banorët më të kamur të bohemëve të asaj kohe.
E kështu, sot ndodhet varur në murin e shtëpisë të fermës në Hartland-4-Corners në Vermont një vizatim i bërë nga ky piktor mirënjohës, që e ka zmadhuar kapelen time e të kthyerën e pardesysë disi për të paraqitur një pikturë të pranueshme në përgjithësi të një korrespondenti të huaj “spitullaq”; dhe mbi faqen e saj është shkruar:
Shitur George Seldes për 10 franga
Au Rendezvoius des Chauffeurs
pres de la Gde.
Chaumiere
Aty nga 19 tetori 1926
Sandy Calder
Piktori tjetër i uritur ishte Adolf Dehn, i cili u bë një nga grafistët kryesorë të Amerikës. Ai nuk më bëri ndonjë vizatim, por grisi një fletë prej bllokut ku skiconte, në të cilën ishin vizatuar dy shoferë, e shkruajti se kjo nuk ishte shitje, por një hua prej dhjetë frangash, atëherë e barabartë me pesëdhjetë cent.
Një ditë tjetër mund të takoje Kolonelin Charles Sëeeney, i njohur nga ne të gjithë si “Sëeeney i Legjionit,” që kishte namin e një karriere romantike dhe dramatike në Legjionin e Huaj Francez, hera herës e quanim “ushtari më i shkëlqyer fatlum i shekullit.” Ai përherë mbartte një krah plot me libra e të gjithë dyshonin se po shkruante historinë e tij. Njëherë e pyeta. Ai u përgjigj, “Për dreq, jo, jam duke shkruar jetën e Jezusit.”
Ishte Koloneli Sëeeney që organizoi Skuadriljen e Kosciusko, kur më 1920, filloi lufta ndërmjet Rusisë Sovjetike dhe Polonisë. Nga të njëqind vullnetarët më i njohuri u bë Kapiteni Marion Cooper. Një natë tek bar Select, Cooper më rrëfeu këtë histori të tmerrshme:
Atë e kishin qëlluar e ishte plasur përtokë. Ishte shtrirë pranë aeroplanit të vet të shkatërruar kur erdhi një skuadër apo kompani a hordhi me kozakë rusë duke vrundulluar drejt sipër tij. Nuk e vranë. Nuk e zunë rob.
Thjesht luajtën një lojë me të, ashtu siç bënin disa shokë të tyret nëpër cirqe. Secili kozak hipur mbi kalë shkonte me galop tek Kapiteni Cooper e sillte vërdallë kalin duke e mbajtur me dorën e majtë, ndërsa me të djathtën nxirrte shpatën e frushkullonte fytyrën e Cooper, çdo kozak njëri pas tjetrit, të gjithë duke qeshur, të gjithë me sa duket për të parë se sa afër mund të shkonte shpata e tyre pa i prerë hundën, sytë apo grykën.
Cooper tha se qe llahtarisur, ishte llahtarisur për vdekje nga e cila nuk mund të shpëtonte. Por kozakët ia mbathën e ai mundi të dëgjonte që së largu të qeshurat e tyre përzier me trokëllimat e patkonjve të kuajve.
Një mbrëmje Jonathan Cape mund të rrinte tek Select me një grumbull shkrimtarësh. Ose botuesi i Parisit Edëard Titus, shtëpia e zyra e të cilit ndodheshin aty rrotull tek një qoshe. Titus njihej si koleksionist i librave; si bashkëshorti i Helena Rubinstein, kozmetikat e së cilës ai i kishte bërë të famshme nëpër botë kur ishte në Nju Jork me anë të reklamave; dhe si botues i This Quarter duke filluar nga vëllimi 2.
Njëherë kur përmenda Arnold Bennett, Titus më ftoi të shikoja dy dorëshkrime të tijat. Nuk më kujtohet në se qenë tregime të shkurtëra apo libra, por ishin të çuditshme. Njëri ishte shkruar në letër të hollë, të vockël, tjetri në letër të trashë provokuese. Titus më shpjegoi se dorëshkrimi i vogël, ishte Bennett i ri, i pasigurt, letrat e mëdha qenë produkt i suksesit të vonë dhe famës.
Një natë tek Select kishte më tepër zallamahi se tjetër herë shkaktuar me sa duket prej një princeshës “intelektuale”, mbërritja e të pagabueshmes dhe ende së bukurës Aimee Semple McPherson. Ajo mund të kishte qenë e varfër, por e rrëkëllente birrën me të tjerët, pjatat i kish të mbushura me majë. Pastaj na tha se donte të shihte se si qe Banka e Saktë e a mund ta çonim ne tek Sheshi Pigalle në Montmartre.
Ne e çuam dhe ajo i piu të gjitha pijet tek të gjitha vendet, të cilat duhej të vizitonim. (Nuk më kujtohet cili vit ishte, sigurisht ishte pas 1926-tës, vit në të cilin ajo u zhduk në një plazh pranë Los Anxhelosit dhe u dërguan pesë mijë veta për ta kërkuar më kot trupin e saj.
Pastaj ajo u kthye e ngordhur urie dhe e tromaksur, kishte qenë aty pari tek shkretëtira e Meksikës duke na rrëfyer, pasi u hodh përtokë, se e kishin rrëmbyer.)
Një natë takova piktorin Oskar Kokoshka, mendoja për të se është në të njëjtën shkallë lartësie me Picasso-n, Braque, Juan Gris.
Gjatë asaj nate pambarim ndodhi që i përmenda në mënyrë zbavitëse shprehjen amerikane të Njëjtë me nënshkrimin e Kokoshkës. Ai nuk u zbavit. Ai u habit. Ai pati nënshkruar çdo pëlhurë, vit pas viti, në njërën qoshe, vetëm me nistoret e emrit të tij, disi me gërma të mëdha: “O. K.”
“Nuk ju ka thënë askush asnjëherë se çfarë kuptimi ka O. K. për një amerikan?” e pyeta.
Askush nuk i pati thënë kurrë.
Unë ia thashë.
Ai buzëqeshi. Por vazhdoi t’i nënshkruajë pikturat e tij “O.K.”
Një ditë në bulevard takova piktorin Jerome Blum. Ai po shkonte tek James Stephens e më ftoi të shkoja me të. Asnjeri nuk e përmendte autorin e Poçja prej floriri që jetonte në Paris, askush përveç Blum që e përmendte. (M’u kujtua AE {George Russell} që fliste për të si për njërin nga shkrimtarët irlandezë, që e pati nxitur të vizitonte Ishujt Aran.)
Gjatë rrugës ne u ndeshëm me Leo Stein, i cili mund të ketë qenë i njohur në Amerikë si “vëllai i Gertrude”, por në Montparnasse respektohej si një kritik i madh arti e zbulues i artistëve të rinj, duke përfshirë Picasso-n, për të cilin Gertrude e kishte meritën. Blum i tha Leo-s që të vinte me ne.
Derën na e hapi vetë Stephens. Ai ishte çuditërisht një burrë i vogël, jo më shumë se një metër e gjysmë; dukej të ishte pesëdhjetë vjeç e dukej se fliste me theks irlandez. Blum më prezantoi në fillim mua, pastaj Leo Stein, duke thënë “Zoti Stein është autori i A B C-ja e Estetikës.”
Stephens hodhi një vështrim të vrazhdë dhe tha: “Estetika, eh? A B C-ja e Estetikës.” Heshti. “Do shkoni no Parajso por koto.”
Ndonëse salloni letrar i Gertrude Stein është bërë i pavdekshëm, kishte edhe mbrëmje të mërkurash apo pasdite të shtunash, ku zakonisht mblidheshim në apartamentet e shkrimtarëve të shquar apo të ndonjë agjenti letrar e në një rast të një çifti nga Filadelfia, i cili gjatë kohës së Depresionit, kishte të ardhura të zakonshme nga hipotekat e mund ta përballonin blerjen e pijeve.
Salloni i tyre ishte i mbushur përplot me njerëz të uritur e që donin të hidhnin ndonjë gotë, por asnjeri nuk i thoshte një fjalë të zotit a të zonjës së shtëpisë edhe ata nuk kishin asgjë për t’ju thënë miqve, e kështu koha kalohej mirë prej të gjithëve.
Tjetër sallon i famshëm pas atij të Gertrude, i4shte ai i Ford Madox Ford në Rue Vaugirard, e që të vije tek ata duhej të bëje goxha rrugë duke ngjitur shumë shkallë, por kishin ngjitur në çdo kat fjalën FORD shkëputur nga reklama e makinave e i kishin vënë shigjeta që tregonin drejtimin.
Ford i argëtonte miqtë e duke rrëfyer histori nga ditët e mëdha të letërsisë angleze e ndonëse thashethemet e tij rreth Henry James më vonë u quajtën të trilluara, ai nuk e ekzagjeronte marrëdhënien e tij me Conrad. E pati takuar kapitenin e panjohur britanik i lindur polak, që kishte shumë rrëfenja për të treguar, por pak përvojë në të shkruar dhe e bëri të famshëm. Kur i thashë Ford se në fillim të viteve 1900-të, Profesor Copeland në Harvard ia paraqiti Conrad-in Amerikës dhe se nja njëzet klasa në vitet njëzetë kishin “njohur teorinë” prej “Copey,” Ford u kënaq dhe e ndjeva disi se u bëmë miq më të ngushtë.
E pyeta për teknikën e bashkëpunimit të tyre. Ford u përgjigj:
“Kur ishte e mundur, kur ishin dy persona në bisedë, Conrad do të bëhej njëri e unë tjetri; Conrad mund të shkruante një rresht apo një paragraf e unë shkruaja përgjigjen ose paragrafin tjetër.”
Ford më tha se një ditë ata vendosën të shkruanin një roman romantik. Ata do t’ua kalonin shkrimtarëve romantikë. “Ne do ta quajmë romanin thjesht roman,” tha Ford, e kështu shkruan titullin Romance.
Në roman ndodhet një skenë që ka të bëjë me një gjyq për tradhti kundër një personi të rëndësishëm, e një fshatari, por aty është ngatërruar dhe një bari. Gjykatësi bubullon me pyetjet. “Çfarë ishit duke bërë në aksh e aksh ditë e në aksh e aksh vend?” Conrad i bënte pyetjet me zë bubullitës.
“Disa dhi, shkëlqesi,” përgjigjej bariu (Ford).
Pastaj Ford më tha: “Në këtë përgjigje Conrad u hodh përpjetë nga karrigia e tha, ‘Një goditje prej gjeniu, Ford. “Disa dhi, shkëlqesi.” Një përgjigje prej gjeniu.’”
Një natë, ndoshta ishte viti 1933, ndërsa miqtë po largoheshin, Ford tha: “Seldes, a mund të qëndroni?” E natyrisht unë qëndrova.
Ford gjeti një shishe të vogël me konjak Napoleon të vërtetë, le të themi e qëmotshme e vitit 1880 ose 1890, që nuk kishte të çmuar. Kur e kishim pirë të shumtën e shishes Ford tha:
“Seldes, unë po plakem, kam shpenzuar shumë vite duke ndihmuar Joseph Conrad, e në fillim botuesit i vinin të dy emrat tanë në librat që shkruanim së bashku, por a e dini se tani po përgatitin një botim përfundimtar të librave të Conrad dhe emri im nuk ndodhet as mbi ballinën e ndonjërit prej librave, madje as në ballinën e tyre të pasme?
“Unë e krijova Hemingëay-n. Unë i botova veprën e parë e më vonë e lashë të botonte librin tim Pasqyrë Transatlantike, e tani ai ma bën hasha sepse është bërë më i njohur se ç’jam unë.”
Nga sytë e Ford po rridhnin lot.
“Unë e ndihmova Joseph Conrad. Unë ndihmova Hemingëay-n. Ndihmova një dyzinë shkrimtarësh e shumë prej tyre më kanë lodhur. Jam burrë plak e do të vdes pa bërë emër si Hemingëay.”
Këtu arriti kulmin Ford filloi të dënesë. Pastaj filloi të qajë.
Kurrë më pas nuk mbetëm miq të mirë. Ai më kish thënë në mirëbesim më shumë gjëra se sa duhej.
(Morali: Në se ju e vlerësoni një miqësi, kurrë mos e lini mikun t’ju rrëfehet.)
Kur Shtëpia Botuese Harper botoi librin Banxho të Claude McKay në Nju Jork, agjenti i tij letrar në Paris, Ëilliam Aspinëall Bradley, dha për nder të librit një pritje në studion e Stella Boëen, në të cilën ishin të ftuar tërë modelet e Mëllenjave. Bradley më tha të vija herët në mesnatë se do të isha banakieri.
Kur arrita, gjeta njëzet miq të mbledhur rrotull një tryeze të madhe të ulët, francezët (e bardhë) njerëz të letrave; M. X de l’Academie Française, Mme. Y, romanciere e shquar, një a dy botues dhe gratë e tyre me rroba mbrëmjeje, të gjithë e kishin rrethuar Mme. Bradley, ndërsa rrinin ulur në mënyrë të parehatshme mbi një sënduk apo qëndronin tërë siklet pranë hyrjes, këta të fundit ishin disa negër amerikanë (kjo shprehje, në krahasim me zezakë ishte korrekte nga fundi i viteve 1920 dhe 1930.) Midis të dy grupeve ndodhej një tryezë ngrënjeje e gjatë që shkëlqente nga qelqurinat, tetëmbëdhjetë çerekshe me shampanjë, dhjetë çerekshe xhin e dhjetë çerekshe vermut, Zoti Bradley mendonte se martini të ishte diku gjysmë për gjysmë, disa çerekshe konjaku, tasa me limona, një grumbull i madh me copa akulli. Por akulli që mbizotëronte ndërmjet të ftuarve të zinj e të bardhë dukej sheshit.
Zonja Sylvia Leëis, një shoqe gazetare, erdhi me mua. Kontesha Cullen e njohu atë e ndërkaq një grua e bardhë ia nisi bisedës me një burrë të zi, kështu atmosfera u ngroh disi. Mbërritën Lee dhe Virginia Hersh, ai piktor, ajo romanciere, u prezantuan sipas mënyrës së papërcaktuar franceze, i mori në dorëzim Zonja Leëis e u bashkuan me grupin e veçuar të negërve. Kështu filloi shkrirja.
Askush nuk kishte shërbyer asnjë pije para se të vija unë. Unë thashë, “Sulmoni brinjët me nga një koktejl,” por Bradley tha, jo, jepu shampanjë, e unë ashtu bëra, ndoshta kjo ishte arsyeja që asgjë nuk ndodhi për një kohë të gjatë.
Pikërisht para orës 2.00 të mëngjesit arriti kori i Mëllenjave. Kufiri shoqëror ndërmjet kryesorëve e korit të Mëllenjave dhe të zinjve e të bardhëve tashmë mbeti i përcaktuar. Të gjithë negërve u patën thënë se duhej ngaherë ta mbanin mend se ndodheshin në Francë e ndodheshin midis francezëve të bardhë.
Më së fundi fillova të tundja martinët. Disa qindra kupa me shampanjë nuk kishin patur asnjë efekt. Asgjë nuk pati ndodhur përveç një shtrëngate, e cila pati krisur me forcë të madhe e na bllokoi për orë të tëra me litarët e shiut.
Kryesorët dhe korit të Mëllenjave, pa iu bërë ndonjë lutje këmbëngulëse dhe lajka, që duket kaq e domosdoshme tek artistët e bardhë, tani po shfaqnin numrat e tyre, por në një mënyrë shumë më të përsosur se sa në skenë. Zonja Leëis vallëzonte duke përdredhur “vithet posi gjarpër” e burrat e tjerë negër edhe femrat e korit vallëzonin me partnerë të bardhë, por në një mënyrë dinjitoze. “Ai nuk më preku. Ai më mbajti në largësi,” vuri re Zonja Hersh (lindur Virginia Davis nga Nju Orlinsi).
Unë hodha konjak në shampanjë duke e pakësuar sasinë e vermutit që hidhja në martinët nga një e treta tek një e pesta, dhe aty rreth orës 3.30 të mëngjesit njëri prej muzikantëve negër ia filloi në piano një ritmi të ngadaltë tom-tom, tom-tom-tom. Një vajzë e bukur, njëra nga të korit, me trup të artë kumbues si mermer i Partenonit me njëzet e katër shekuj diell derdhur përmbi të, ngriti fustanin e saj të kaltër e lëkundi hijshëm gjymtyrët e saj të mëndafshta. Disa filluan të mbajnë ritmin me duar. Shkrepëtiu një rrufe e frikshme, thuajse njëkohësisht një shungullimë bubullime e për një çast natyra dhe alkooli përlanë lustrën e jashtme të civilizimit të bardhë. Në një moment ndodhi çmenduria.
Të gjithë të zinjtë e shumë nga të bardhët u shkrinë me njëri tjetrin. Disa e shtrëngonin fort njëri tjetrin, trup për trup, kofshë për kofshë, faqe për faqe. Disa qëndronin të ndarë e tundeshin e bërtisnin. Rrufe e gjëmime njëra pas tjetrës rrokulliseshin përmbi shtëpi, ato mezi dëgjoheshin për shkak të ulërimave ritmike të zërave, goditjeve të këmbëve në të njëjtën kohë, furisë së tom-tom, tom-tom-tom, tom-tom, tom-tom-tom-ve të pianistit të krisur. Muret tundeshin, dyshemeja ulej e ngrihej, duke na kërcënuar se do të na kthente ne të gjithëve në një lëmsh të egër prej druri, shishesh të thyera dhe trupash të squllur.
Ato i ngritën përpjetë fundet e fustaneve. Ata u përfshinë duke u përqafuar me duar, me shalë, me buzë, duke e mbërthyer njëri tjetrin, duke u përkundur, të dehur nga alkooli e pasioni dhe eksitimi i muzikës. Ishte diçka e egër, si në jerm, madje frikësuese. “Je me sauve! Je me sauve!” klithte Mme. Bradley ndërsa fluturonte nëpër studio përmes bubullimave, rrufeve dhe shiut.
Dalldia, të zinj e të bardhë, ngeli me ne në studio tërë natën. Një natë për t’u mbajtur mend.
*Shkëputur nga libri “Dëshmitari i një shekulli”. Përktheu nga anglishtja: Meri Lalaj