Nga Prof. Albert Doja* – Në shtator të vitit 2017, pasi u emërova në një post vizitues në Qendrën e Studimeve Europiane të Univesitetit Harvard, pata gjithashtu nderin të jem i pari që hapa Serinë e ligjëratave të shkollarëve vizitues me një fjalë përpara komunitetin akademik të Harvardit mbi përdorimin e një qasjeje morfodinamike për të kartografuar transformimet identitare, pikëtakimet kulturore dhe zhvillimin e vlerave themelore, gjë që më bën të ndihem njëherazi shumë i nderuar dhe shumë mirënjohës që jam pjesë e komunitetit intelektual të Harvardit.
Dy javë më parë, kur në fund të ditës së vënies në post të shkollarëve vizitues të Harvardit, shkuam të shohim se çfarë do të thotë për një student fillestar të prekë këmbët e John Harvard, erdha në Harvard nëpërmjet Massachusetts Avenue dhe në fillim u ndala në Massachusetts Institute of Technology. Besoj se është e panevojshme të tregohet se sa shumë gjëra bëhen, si këtu dhe atje, mbi teorinë kuantike, inteligjencën artificiale, apo “të ardhmet antropologjike”, për të përmendur vetëm titullin e një libri nga Michael Fischer, profesor i antropologjisë në MIT. Nëse lëviz nga një lagje në tjetrën, mendja është vazhdimisht në një stuhi që mund të shtyjë kufijtë e të kuptuarit dhe të performancës njerëzore.
Si një antropolog me shkollim dhe mendje franceze, nuk mund të mos më kujtohet një pyetje e paharrueshme nga Marvin Minsky dhe libri i tij Shoqëria e mendjes: “Cili është ai marifet magjik që na bën inteligjentë?” dhe fare natyrshëm e gjeta veten duke pyetur: Cili është ai marifet magjik që përbën hulumtimin që po bëj? Cili është ai marifet magjik që e bën politikën identitare aq të fuqishme? Duke parafrazuar Marvin Minsky, marifeti është se nuk ka marifet! Hulumtimi që po bëj si dhe fuqia e politikës identitare apo rëndësia e populizmit që po merr shumë nga debatet tona në ditët e sotme, siç e pamë javën e kaluar në Harvard, rrjedhin nga diversiteti i madh i mendjeve të njerëzve, jo nga ndonjë parim, vlerë, ide, apo motivim i vetëm dhe i përsosur. Veprimet dhe vendimet e njerëzve, si dhe kërkimi shkencor që bën çdonjëri prej nesh, “lindin nga konfliktet dhe negocimet në mes shoqërive të proceseve që vazhdimisht sfidojnë njëri-tjetrin”.
Ndër shumë të tjera, revolucioni kognitiv është tashmë një përpjekje ndërdisiplinore bashkëkohore për t’u dhënë përgjigje shkencore pyetjeve të hershme epistemologjike. Ky revolucion lindi pikërisht këtu në Harvard dhe MIT, në këtë mjedis intelektualisht stimulues, si një lëvizje e rëndësishme intelektuale mes disa etërve të famshëm, shkencëtarët kompjuterikë Herbert Simon dhe Marvin Minsky, psikologët George Miller dhe Jerome Bruner, gjuhëtari Noam Chomsky dhe antropologu francez Claude Lévi-Strauss.
Për Lévi-Strauss, meqenëse truri njerëzor është në vetvete një objekt i natyrës dhe meqënëse ai është në thelb i njëjtë përgjatë species Homo sapiens, na duhet të supozojmë se kur përftohen produktet kulturore, ky proces duhet t’u japë atyre edhe disa karakteristika universale apo natyrore të vetë trurit. Kështu, nëpërmjet hulumtimet të strukturave elementare të dukurive kulturore, bëjmë edhe zbulime rreth natyrës së njeriut. Kategoritë verbale ofrojnë një mekanizëm nëpërmjet të cilit karakteristikat strukturore universale të trurit njerëzor shndërrohen në karakteristika strukturore universale të kulturës njerëzore. Në këtë mënyrë, formimi i kategorive tek qeniet njerëzore ndjek rrugë natyrore universale. Kjo nuk do të thotë se gjithnjë dhe kudo gjithçka duhet të ndodhë në të njëjtën mënyrë, por truri i njeriut është ndërtuar në mënyrë të tillë që është i predispozuar të zhvillojë kategori të një lloji të veçantë në një mënyrë të veçantë.
Jo vetëm çështjet epistemologjike të dijes antropologjike, por edhe konceptimi etik i punës së antropologut është vazhdimisht i pranishëm në të gjithë veprën e Lévi-Strauss, në dimensionet ontologjike, etiologjike dhe shpëtuese, pasi ai është marrë si me natyrën edhe me denatyrimin e njerëzisë dhe të shoqërisë, duke u përpjekur të gjejë mjetet, apo duke treguar mungesën e mjeteve, për të lehtësuar të këqijat. Por është shkathtësia dhe talenti i tij që kanë mundur të krijojnë themelet teorike të një kontributi revolucionar, sa shkencor edhe humanist, për antropologjinë e përgjithshme.
Në kundërshtim me idetë e përhapura nga kritikët e tij, pak nga interesat etike, metodologjike apo epistemologjike të kohëve të fundit i kanë shpëtuar marrjes parasysh, mirëkuptimit apo angazhimit të Lévi-Strauss. Korpusi i veprës së tij është shumë i gjerë dhe gjithëpërfshirës, duke përfshirë metodologjinë, filozofinë, historinë, humanizmin, mitologjinë, gjuhësinë, estetikën, njohjen dhe arsyetimin. Në të vërtetë, Lévi-Strauss ka parashikuar dhe bërë thirrje për ardhjen apo shfaqjen e asaj që unë besoj se duhet të jetë e ardhmja e një antropologjie teorike. Ai është përshëndetur si “Hero i kohës sonë”, nga Susan Sontag dhe shumë të tjerë që nga fillimi i viteve 1960, ndërsa vizioni dhe ambicia e tij ishte të sigurojë një epistemologji të re dhe një etikë të re, një qasje të re ndaj metodologjisë dhe një vetëdije të re globale.
Kur kam rishqyrtuar disa vjet më parë debatin e vjetër midis Derrida dhe Lévi-Strauss për vendin e shkrimit në shoqëri, kam arritur në një përfundim si shumë të tjerë, sipas të cilit na duhet të pyesim në mënyrë legjitime se deri në çfarë masë, të paktën në imagjinatën popullore, një version i shtrembëruar i strukturalizmit dhe i shpikur retrospektivisht nga post-strukturalistët i ka zënë vendin së vërtetës. Antropologjia merret sot me çështjet e politikës identitare, migrimeve, sëmundjeve, urisë, varfërisë, feminizmit, refleksivitetit, korrupsionit, illiberalizmit, globalizmit, konflikteve etnike, luftërave civile, të drejtave të njeriut, aktivizmit kulturor, fundamentalizmit, terrorizmit dhe me shumë tema të tjera. Vështirë që një përpjekje për të rikthyer Lévi-Strauss në një pozitë qendrore të jetë e rëndësishme në mënyrë të menjëhershme për të gjitha këto çështje shoqërore dhe politike. Megjithatë, është e mundur të tregohet se antropologjia strukturale mund të shpjegojë në mënyrë novatore shumë më tepër sesa dinamikën e sistemeve shoqërore dhe praktikalitetin e praktikave konkurruese dhe strategjike.
Disa nga arritjet e Lévi-Strauss mund të thuhet se kanë hartuar, brenda antropologjisë, parametrat filozofikë të një preokupimi në rritje me çështjet e kontekstualizimit dhe refleksivitetit përballë koherencës në rënie të meta-narrativës dhe teorive të mëdha, si dhe me çështjet e shqetësimit dhe angazhimit politik në epokën post-koloniale. Prandaj mund të jem në rregull të pohoj se Lévi-Strauss ka përdorur argumente strukturale në mënyrë koherente dhe korrekte për të analizuar rendin kulturor dhe karakterin e tij të përkohshëm, jo vetëm nëpërmjet koncepteve të entropisë dhe pakthyeshmërisë, por s’është për t’u çuditur, edhe vetë-refleksivitetit dhe dekonstruktimit, apo ndoshta më mirë “shpërpërjes” (dissolution), sipas termit të përdorur prej tij.
Kam qenë mjaft me fat dhe nuk mund të mos kujtoj, siç e kam thënë edhe gjetiu, kur kam pasur mundësinë të takoj Lévi-Strauss për herë të parë. Sapo kisha mbërritur në Paris dhe Laboratori i Antropologjisë Sociale ku kisha filluar studimet e doktoratës organizonte një pritje në sallën impresionante të Bibliotekës, apo një pot siç thuhet në të folmen zhargon në frengjisht. Unë iu afrova dhe u përpoqa t’i tregoja disa të dhëna kulturore shqiptare në një mënyrë shumë tipike, me fjalë të tjera duke menduar fare zakonshëm se kisha diçka për të treguar që mund të tërhiqte interesin e tij. Më kujtohet që ishte diçka mbi motivet e baladave legjendare, këngët e kreshnikëve, normat zakonore, organizimin shoqëror të shoqërisë shqiptare e të tjera si këto. Në këtë kontekst specifik, këto kanë të bëjnë me një moral specifik të bazuar në një ideologji kulturore specifike që lidhet me nderin e familjes dhe vlera shoqërore specifike të pastërtisë së gjakut. Vërtet, ai i kushtoi vëmendje të veçantë çështjes sime, me sa duket thjesht për mirësjellje, por unë i mbetem mirënjohës për inkurajimin e tij ndaj pikëpamjes sime teorizuese, në fakt mjaft atipike qysh në atë kohë por që do ta zhvilloja më vonë.
Në fakt i kam folur për mundësinë e lidhjes së këtyre të dhënave kulturore me teorinë e ndalimit të incestit dhe me analizën strukturale të miteve për të dalë tek aspektet e fshehura ideologjike dhe karakterin politikisht instrumental të vlerave shoqërore si morali i besës. Nëse lëmë mënjanë karakterizimin e disa komentatorëve të kotësive intelektuale franceze, së bashku me fiksimet amerikane pas një puritanizmi të verbër, ajo që thosha kishte të bënte me aktivizmin instrumental dhe të qëllimshëm të kësaj ideologjie specifike të nderit në situata shoqërore specifike, si konflikti etnik apo lufta për mbijetesë, qëllimi i vetëm i së cilës më dukej se ishte thjesht pengimi për të menduar e vepruar ndryshe, sidomos për sa u përket grave, siç do ta zhvillova në disa nga studimet e mija të mëvonshme.
Ndoshta përsëri, ai nuk i ka dëgjuar veçse për mirësjellje idetë e mia akoma të papërpunuara si duhet në atë kohë, sidomos kur i kam folur mbi mundësinë e një analize kritike të raportit interaktiv midis strukturës dhe agjencisë apo aftësisë vepruese njerëzore për të kuptuar ndikimin e ideologjisë dhe kulturës si vegla të pushtetit dhe hegjemonisë politike. Pa dyshim! Megjithatë, guess what? Edhe sot më duket e pabesueshme, kur gjatë një takimi tjetër afro dhjetë vjet më vonë, ai jo vetëm nuk kishte harruar asgjë nga çka i kisha thënë dhjetë vjet të shkuara, por nuk mund ta harroj se si në mënyrë të pagabueshme ai ma rikujtoi pozicionin tim teorik duke më inkurajuar përsëri me pothuajse të njëjtat terma. Diskutimin e kemi vazhduar së bashku në vitet e mëpasme përmes disa letërkëmbimesh.
Megjithatë, edhe unë mbeta një dishepull “i paqëndrueshëm”. Ka pasur një kohë gjatë trajnimit tim antropologjik, kur i shkolluar në Francë në fillim të viteve 1990, Lévi-Strauss më dukej njëkohësisht sa frymëzues edhe tmerrues, gjë që në fund më bindi për superioritetin e gjithë çka kisha mësuar. Në fazën e ardhshme, pasi në vitin 2000 u transferova në Angli për të filluar si Ligjërues në Universitetin e Hullit dhe më pas në Irlandë si Drejtues kërkimor në Universitetin e Limerickut, gjithë njohuritë e mia antropologjike të fituara në traditën franceze të antropologjisë u sfiduan aq shumë nga qasjet e shumta post-moderne anglo-amerikane të kohës sa arrita deri në atë pikë sa të më duhej të mësoja gjithçka nga fillimi. Por bashkë me pjekurinë akademike, arrita të kuptoj se tek Lévi-Strauss ka ndoshta më shumë të vërteta në anën e mëvonshme sesa në anën e mëparshme të formimit tim antropologjik. Ndoshta disa aspekte të teorisë së Lévi-Strauss mund të avancohen si një metodologji e zbatueshme që të na ndihmojë të ndërtojmë qasje inovative antropologjike të agjencisë dhe politikës në histori, në kulturë dhe në shoqëri.
Qasja morfodinamike
Një nga idetë më të fuqishme të Lévi-Strauss është përshkrimi i mekanizmit gjenerues të miteve në bazë të tërësisë së transformimeve të tyre. Në të menduarit mitik, transformimet themelore që Lévi-Strauss ka dalluar midis një numri karakteresh apo termash të miteve dhe numrit të madh të roleve apo funksioneve të tyre të mundshme kontrollohen me anë të një marrëdhënieje të veçantë që ai formuloi në mënyrë kanonike për të treguar mënyrën se si mund të rroken transformimet e miteve. Koncepti i formulimit kanonik të Lévi-Strauss që artikulon dinamikën transformuese të rrjeteve mitike tejkalon një marrëdhënie të thjeshtë analogjike për t’u kthyer në një ekuacion kuadratik të tipit Fx(a) : Fy(b) :: Fx(b) : Fa1(y), që artikulon një homologji dinamike midis elementeve kuptimplotë dhe funksioneve të tyre propozicionale. Ky formulim bëri të mundur që Lévi-Strauss të zbulojë një lloj mekanizmi logjik të mirëfilltë, që gjeneron domethënie pa fund brenda rrjeteve të caktuara mitike.
Në një ekuacion kuadratik të këtij lloji, virtytet gjeneruese të asaj që quhet “përdredhje e dyfishtë” transformuese në studimin struktural të miteve nënkuptojnë dy kushte të brendshme të formalizimit kanonik. Sipas Lévi-Strauss, një formulim i këtij lloji pasqyron një grup transformimesh në të cilat supozohet se ekziston një lidhje ekuivalence mes dy situatave të përcaktuara respektivisht nga një përmbysje e termave dhe marrëdhënieve, me kusht që një nga termet karakterizuese të zëvendësohet nga termi i kundërt dhe që një inversion korrelativ të kryhet midis vlerës funksionale dhe vlerës karakterizuese të dy prej elementeve.
Pasi metoda e studimit struktural të miteve u bë e njhur në vitin 1955, virtytet gjeneruese të së ashtuquajturës “përdredhje e dyfishtë” e transformimeve kanonike kanë mbetur të pakuptueshme për një kohë të gjatë. Lévi-Strauss pothuajse asnjëherë nuk ka përmendur shprehimisht formulimin e tij të dinamikës transformuese, edhe pse kjo ishte e nënkuptuar në punimet masive të serisë së tij Mitologjiket, të botuara midis viteve 1964-1971. Parimet morfodinamike të transformimeve kanonike u operacionalizuan në mënyrë eksplicite vetëm në studimet e tij më të fundit në vitet 1985-1991. Por kjo nuk do të thotë se Lévi-Strauss nuk i ka kuptuar teoritë e veta, apo se vetëm matematikanët e avancuar mund ta bëjnë këtë. Përkundrazi, në radhë të parë na duhet të pyesim veten se ku duhet t’i çojë kjo antropologët, nëse bëhemi të vetëdijshëm se na duhej të presim që përparimi i dijes në matematikën cilësore, duke filluar nga viti 1972, të përparonte në mënyrë të mjaftueshme për të kuptuar teoritë e Lévi-Strauss. Veçanërisht, pasi modelet e tij teorike janë bërë jo vetëm të kuptueshme, por tashmë pranohen se i kanë paraprirë formalizimit të modeleve katastrofike në matematikën e re morfodinamike.
Çka është më e rëndësishme, që të ndodhë një operacion katastrofik i këtij lloji, vetë ideja e marrëdhënieve kanonike kërkon një kusht të tretë operativ, i cili është i jashtëm ndaj formalizimit kanonik. Në të gjitha rastet, kjo shprehet si domosdoshmëri e tejkalimit të një kufiri, të përcaktuar në terma hapësinore, kohore, territoriale, ekologjike, gjuhësore, kulturore, shoqërore, apo terma të tjerë, por që gjithmonë është një kusht kufizues në kuptimin matematikor, d.m.th. që kërkohet të përmbushet në kufirin e një fushe topologjike ku duhet të zgjidhen një sërë ekuacionesh diferenciale. Lévi-Strauss ka konsideruar operacione katastrofike që kërkojnë një kusht kufizues të këtij lloji si të rëndësishme për përcaktimin e zgjidhjeve matematikore të problemeve të ndryshme mitike. Në të vërtetë, një sërë variacionesh të qenësishme në mitet e një populli të caktuar nuk mund të kuptohen plotësisht pa kaluar nëpër mitet që i përkasin një populli tjetër, të cilët janë në një marrëdhënie transformimi të kundërt me të parët.
Zbulimi i madh i Lévi-Strauss bëri të mundur që antropologjia strukturale të kapërcejë logjikën e kundërshtive binare, në të cilat ajo shumë shpesh reduktohet me kokëfortësi, për t’u shndërruar në një dinamikë morfogjenetike. Në një kuptim të gjerë, ndërkohë që kategoritë kryesore të zhvilluara nga Lévi-Strauss janë të mishëruara në objektet antropologjike që ai ka studiuar (mitet dhe rrjetet mitike), ato kanë potencial të përdoren në mënyrë të dobishme dhe kritike në fusha të tjera nëse ndryshohen rrënjësisht. Shumë studime kanë treguar se analiza strukturale e iniciuar nga Lévi-Strauss mund të shpjegojë në mënyrë novatore mënyrat në të cilat marrëdhëniet shoqërore gjithnjë e më shumë ndërmjetësohen dhe implikohen në procese më të gjera politike.
Në këtë vazhdë, ideja ime është të argumentoj se kërkesa e një kushti kufizues për formalizimin kanonik mund të parashikojë aktivizimin ligjërimor të një ideologjie të veçantë kulturore që vepron si një agjenci e fshehtë e politikës instrumentale. Qëllimi është të zhvilloj një model neo-struktural të formalizimit kanonik bazuar në analizën diskursive dhe morfodinamikën transformuese. Modeli i ri niset nga operacionet matematikore abstrakte dhe rregullat e zhvillimit të transformimeve kanonike të sugjeruara nga Lévi-Strauss për studimin struktural të miteve, që bën të domosdoshme izolimin e një mekanizmi analitik si kusht kufizues për validimin matematikor. Ky mekanizëm mund të ilustrohet shkurtimisht në disa raste të projekteve kërkimore tashmë të kryera apo në vazhdim.
Activizmi kulturor
Një çështje që haset rëndom në etnografinë ballkanike, sidomos në etnografinë shqiptare, është pikëpamja që lidh tiparet kulturore patriarkale me nivele të larta të lindshmërisë, me struktura komplekse të familjes së zgjeruar, me modele të ngurta martesore, apo me mitet dhe ideologjitë kulturore të nderit e të gjakut. Veçanërisht ndërtimi ideologjik i mitit të fëmijëve të shumtë brenda të ashtuquajturave struktura klanore të familjes shqiptare të supozuar patriarkale përcillet rëndom në shkrimet studimore apo në mediat dhe opinionet e stereotipizuara. Pa u ndalur këtu për të vënë në dyshim nëse sistemi familjar shqiptar është patriarkal apo jo, duket se mitet kulturore dhe ideologjitë e lidhura me marrëdhëniet patrilineare u vishen praktikave patriarkale. Shumë komentatorë supozojnë me shumë mendjelehtësi se gjuha dhe ligjërimet patriarkale që mbështesin simbolikisht marrëdhëniet patrilineare rezultojnë në mënyrë të njëtrajtshme në pasoja dhe praktika që thjesht sendërtohen si patriarkale.
Vijon
*Fjalë e dhënë në Universitetin
Harvard, 20 shtator 2017.
Përktheu nga anglishtja
Enika Abazi.
Marrë nga “Social Morphodynamics: Mapping Identity Transformations, Cultural Encounters, and the Evolution of Core Values.” Social Epistemology Review and Reply Collective, vol. 7, no. 1 (2018), pp. 14-25. https://wp.me/p1Bfg0-3Sz.
*Anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë.
Profesor titullar, Universiteti i Lillës, France.
Profesor vizitues, Universiteti Harvard.