Dashnor Kaloçi – Plot 41 vite më parë, më 31 maj të vitit 1977, diku në periferi të Tiranës, në një vend që ende dhe sot e kësaj dite ka mbetur i pazbuluar ende, një skuadër pushkatimi e ngritur me porosi të veçantë të ministrit të Brendshëm të asaj kohe, Kadri Hazbiut, ekzekutoi me pushkatim Abdyl Këllezin dhe Koço Theodhosin, të cilët ishin arrestuar që në vitin 1975, të akuzuar nga Enver Hoxha si krerët kryesorë të “Grupit sabotator në Ekonomi”. Bashkë me Këllezin e Theodhosin, ishin dënuar me nga 25 vjet burg politik edhe dy ministrat e tjerë, Kiço Ngjela dhe Vasil Kati, si dhe disa kuadro të lartë nga dikasteri i Ekonomisë. Këllëzi dhe Theodhosi, ish-anëtarë të Byrosë Politike, deputetë të Kuvendit Popullor dhe zv.kryeministra e ministra për më shumë se tri dekada me radhë ishin ndër të pakët nga udhëheqja e lartë e PPSH-së që kishin studiuar e ishin diplomuar në Perëndim, që nga periudha e monarkisë së Zogut dhe po kështu, edhe Ngjela me Vasil Katin kishin studiuar jashtë. Me goditjen e këtij të ashtuquajturit “Grupi armiqësor sabotator në Ekonomi”, Enver Hoxha po godiste “trurin e Ekonomisë”, pasi nga mbarimi i luftës e deri në atë kohë, Këllezi, Theodhosi, Ngjela dhe Kati kishin mbajtur funksionet kyçe të ekonomisë shqiptare. Ndërsa këto gjëra tashmë janë të njohura prej vitesh, në këtë shkrim po publikojmë intervistën me z. Leon Këllezi, me profesion fizikant, (djali i dytë i ish-zv.kryeministrit Abdyl Këllezi), i cili na njeh me disa ngjarje dhe fakte fare të panjohura, që kanë të bëjnë me babanë e tij që nga periudha që ishte në pushtet me funksione të larta, marrëdhëniet e raportet me Enver Hoxhën, si filloi goditja ndaj tij, arrestimi, pushkatimi, internimi dhe deri tek peripecitë e tij dhe të familjes për gjetjen e eshtrave të babait, Abdyl Këllezit dhe Koço Theodhosit.
Zoti Leon, nga ç’familje rridhte babai juaj, Abdyl Këllezi?
Gjyshi im quhej Mehmet Muharrem Këllezi ose Hoçi, siç e thërrisnin tiranasit dhe ka qenë tregtar. Kryesisht ka pasur ekskluzivitetin e lëkurëve dhe ka pasur dyqane të tjera, toka dhe shtëpi.
Po babai, ku u shkollua?
Im atë ka lindur në vitin 1919 dhe ka mbaruar gjimnazin e Tiranës, ka shkuar për studime me ndërmjetësinë e familjes Turdiu për xhenio, që më vonë të shkonte si inxhinier ndërtimi. Shkoi në Itali dhe ka bërë nja tre vjet. Kur u bë pushtimi i Shqipërisë, ata u detyruan të bënin betimin para flamurit italian, ku im atë me gjithë të tjerët nuk pranoi dhe atë e internuan. Në vitin 1942 u falën këta të internuarit dhe ai erdhi në Shqipëri. Sa erdhi këtu, u angazhua menjëherë me lëvizjen dhe u arrestua nja dy herë. Ka arritur deri sekretar qarkori dhe kryesisht është marrë me Frontin. Ka ardhur në Tiranë më 17 nëntor 1944, i dërguar nga Partia Komuniste dhe personalisht Enveri, bashkë me Pandi Kriston dhe Liri Belishovën.
Po pas mbarimit të luftës, në çfarë funksionesh ishte?
Babai fillimisht u mor me Frontin Demokratik dhe më pas u emërua komisar i Bankës Kombëtare. U bë guvernator i bankës dhe më pas në ministri të Financave dhe zv.ministër. Ai punoi 11 muaj në Ministrinë e Ndërtimit dhe më pas rikthehet në Ministrinë e Financave. Pas vdekjes së Stalinit, në vitin 1953 u emërua ministër i Financave. Ndërsa në vitin 1956 u emërua zv.kryetar i Këshillit të Ministrave deri në 1966. Më pas shkoi kryetar i Komitetit Ekzekutiv të Tiranës. Në vitet 1969-’70 rikthehet në Kryeministri, ku caktohet kryetar i Komisionit të Planit të Shtetit, deri në vitin 1975 kur u arrestua.
Si e kujton apo më saktë çfarë dini ju rreth zanafillës së goditjes që iu bë babait tuaj, Abdyl Këllezit?
Historia ka filluar me problemin e naftës, që lidhej më shumë edhe me Koço Theodhosin. Për mua është një çudi, sepse për festat e nëntorit të gjithë këta të naftës, si Lipe Nashi etj., u propozuan dhe u dekoruan. Menjëherë pas Vitit të Ri, në janar kanë filluar sulmet në Ministrinë e Industrisë. Im atë nuk është ngacmuar deri në 3 maj të vitit 1975.
Po pas muajt maj, çfarë ndodhi?
Në maj të vitit 1975, ishin duke u kthyer nga një vizitë ku kalojnë te lulishtja para shtëpisë së vjetër të Kadri Hazbiut dhe Kadriu kur i pa, ndërroi rrugën. Atëherë mamaja i tha: “Abdyl, do fillojnë nesër me ty”. Faktikisht me babain tim janë marrë nga data 3 maj deri në 28 maj në mbledhje të përditshme në KQ në Byro dhe në qeveri. Kryesisht Adil Çarçani e ka mbrojtur duke thënë se nuk është përgjegjësi e Abdyl Këllezit gjithë kjo. Po kështu, edhe Mehmet Shehu e ka mbrojtur, këtë e di mirë. Në 17 nëntor të 1974-ës u bë një mbledhje në Fier me të gjithë ekspertët e naftës që kishin kontradikta. Ka qenë edhe Koço Theodhosi në atë mbledhje. Më pas, babanë e merr Mehmet Shehu në telefon dhe i thotë: “Lëre mbledhjen dhe hajde në Tiranë, sepse pasdite është përkujtimorja e 30-vjetorit të çlirimit të Tiranës. Ky e kundërshton pak duke i thënë se sa kanë filluar këtu të zbërthehen këto mbledhjet teknike. “S’ka gjë – i thotë Mehmeti – po hajde”. Faktikisht kur janë kthyer, i ka thënë Koçoja se këtu nuk u zgjidh gjë. Atëherë babai i bën dy raporte, një Adil Çarçanit dhe një Haki Toskës. Pas nja dy muajsh i thotë Mehmet Shehu: “I ke çuar në Komitet Qëndror relacionet? – Po i thotë ky – ia kam çuar Adilit. – Atë e di se e kam lexuar – i thotë – po këto thonë se nuk ka ardhur gjë”. Me këtë filloi historia që pse s’e ke çuar. Ajo letër ishte e njëjtë me atë të punëtorit që i çoi Enverit për problemet e naftës, këtu filloi gjithë historia. Kjo punë zgjati jo më shumë se tri javë.
Çfarë thuhej në ato mbledhje?
E akuzonin për gjëra të veçanta, si psh.: që ke bërë ndonjë propozim që në Industrinë e Naftës dhe Qymyrgurit, iu dha një lloj pavarësie për të blerë këto pajisjet dhe kjo u quajt një lloj liberalizimi ekonomie si në Jugosllavi, apo siç thuhej atëherë “Vetadministrim”.
Po pas atyre mbledhjeve, ç’ndodhi me babanë?
Pasi mbaroi Plenumi, u nisën për në fshatin Kotë. Pas nja dy ditësh i thanë që je emëruar drejtor i fermës së fshatit Kotë. Ndenji dy muaj. Shkonte në çdo brigadë dhe bënte prezantimin si drejtor. Të nesërmen e thërrasin në Komitetit Ekzekutiv të Tiranës, ku kryetari Ndue Marashi i thotë që do shkoni familjarisht në fshatin Kotë. Kur shkuam atje, na dhanë dy dhoma e një kuzhinë në pallatin e vjetër. Gjatë asaj kohe babai nuk ka folur fare me njeri. Pas dy muajsh i thonë që je hequr nga drejtor dhe e caktojnë që të shpërndante karburantin për traktorët, punë të cilën e bënte me mjaft korrektesë.
Si e kujtoni arrestimin e babait?
Një ditë kur u ktheva unë nga puna, më thotë një zetorist që unë dua të furnizohem. Kur shkoi babai, ai u vonua shumë dhe nuk po vinte ndërsa po errësohej. Në momentin kur unë do dilja për ta gjetur, më përplaset dera në kurriz dhe hyn zv.drejtori i Degës së Brendshme të Vlorës që nuk më kujtohet për momentin dhe tha: “Abdyl Këllezi u arrestua si armik i popullit dhe u largua”. Më pas erdhën 4-5 hetues që kanë ndenjur që nga ora 7 deri të nesërmen në mëngjes dhe bënë kontroll të hollësishëm. Mamaja u trondit shumë dhe vëllai Maksi, ishte i sëmurë dhe unë firmosa që s’ka armë, por u pendova sepse kujtova se mos e fusnin ata. Kryesisht ata shikonin librat. Kishte shumë libra italisht, frëngjisht dhe rusisht.
Para se të ndodhte arrestimi, a e parandjente babai këtë gjë, pra a e parandjente arrestimin?
Po, më kujtohet që një javë para se të arrestohej, i shkon një fshatar atje ku punonte dhe i thotë që; maksimumi pas 7 ose 10 ditësh do të arrestohesh.
Si shpjegohet kjo, mos ishte ndonjë provokator i futur nga Sigurimi?
Fillimisht edhe babai, edhe ne dyshuam shumë tek ai person dhe ajo gjë që ai tha. Por më vonë e morëm vesh se atë e kishte dërguar enkas një miku i tij, (pra miku u babait), në mënyrë që të ishte i parapërgatitur psikologjikisht dhe emocionalisht kur të ndodhte vërtet arrestimi.
Kush erdhi për arrestimin e Abdylit?
Për ta arrestuar e ka arrestuar P.D., i cili ka qenë edhe hetuesi i tij. Për gjyqin nuk di ndonjë gjë të madhe, pasi di vetëm ato që më ka thënë Kiço Ngjela.
Çfarë ju ka thanë Kiço Ngjela?
Kiço më ka thënë që gjatë dy vjetëve nuk na kanë ballafaquar fare në hetuesi. Më ka thënë që sikur Petro Takut i kanë paraqitur një dokument të firmosur nga Abdyli, që ka qenë një problem në atë kohë, që diskutohej se cila hekurudhë do të ndërtohej e para, ajo nga Greqia apo Jugosllavia! Po kështu më ka thënë që qeveria e asaj kohe ishte e ndarë në dy grupe, ku njëra pjesë donte që të bëhej hekurudha me Jugosllavinë, ndërsa tjetra me Greqinë. Dhe im atë paska qenë për të këtë pjesën e Malit të Zi, sepse ishte më e kollajtë, pasi me Greqinë ishte më e vështira, pasi duhet të kalohej Qafë-Plloça etj. Këto janë fjalët e tij. Dhe akuza që i bëhej babait ishte se Abdyli e kishte pranuar dhe e kishte firmosur këtë gjë, pra hekurudhën me Malin e Zi, sepse ai donte që Jugosllavia të sulmonte me tren Shqipërinë. Kuptohet këto janë gjëra të montuara, por shumë trashë, me një fjalë budallallëqe.
Të kthehemi tek internimi juaj në Kotë, a përgjoheshit?
Një fqinja jonë në Kotë na tha që të mos flisnim në shtëpi, pasi kishte përgjues, sepse ata kishin ardhur më përpara dhe kishin punuar në shtëpi. Përgjuesit ishin artizanalë dhe jo modernë, siç ishin ato me tela që kalonin nëpër çati dhe kalonin në një pallat tjetër, ku vinte operativi dhe merrte kasetat. Duke i ditur këto, ne nuk flisnim fare për gjëra që dihej se do të na dëmtonin.
Po babai, Abdyli, para arrestimit, a kishte ndonjë shpresë që edhe mund të falej dhe të rehabilitohej?
Jo, absolutisht nuk kishte asnjë shpresë. Ai e kuptonte që kjo punë kishte marrë fund dhe nuk kishte shpresë që të falej, por megjithatë punonte shumë në fermë. Si duket, për të kaluar kohën dhe për të humbur mendjen nga ato që e prisnin.
Si e kalonte kohën pas pune?
Lexonte gazetën “Zëri i Popullit” dhe asgjë tjetër.
A bënit ndonjë koment rreth shkrimeve të gazetave apo lajmeve që jepte Radio “Tirana”?
Po edhe bënim, me mua fliste babai ndonjëherë, ndërsa me të tjerët që ishin më të vegjël se unë, nuk hapte biseda të tilla fare. Unë e pyesja rreth atyre që kishte gazeta “Zëri i Popullit”, kryesisht lajmeve kryesore dhe ai më thoshte që nuk kanë marrë asnjë ndihmë nga Kina. Po ku e kupton ti, e pyesja unë, po ja unë lexoj midis rreshtave më thoshte ai. Njëherë e pyeta: “Me këto mundësi ekonomike, sa vjet e shtyn Shqipëria”? Më tha jo më shumë se dhjetë vjet, nëse këta nuk e ndryshojnë.
Si e kujton dënimin e babait, si e mësuat ju?
Ata janë dënuar në muajin maj 1976, ndërsa është bërë një mbledhje e popullit në muajin gusht. Në atë kohë kryetar i Degës së Brendshme në Vlorë ka qenë Llambi Peçini, ndërsa e shoqja ka qenë sekretarja e dytë e Komitetit të Partisë dhe ishin caktuar që të na lajmëronin neve për dënimin e babait. Ata si duket lajmëruan dhe vjen brigadieri e më thotë që do të punosh bashkë me gruan. Ajo ishte punë koti dhe ishte një roje në lëmë gruri, i cili më tha që po t’ju thërrasë njeri do vini, nëse jo, atëherë do rrini. Në momentin që ne do iknim, ai roja i thotë bashkëshortes sime që hajde se ke harruar diçka dhe kur ajo u afrua, ai i thotë lajmin e pushkatimit. Gjatë rrugës ajo nuk më tha, por ma tha në shtëpi lajmin e kobshëm.
Nuk ua komunikuan kështu zyrtarisht, siç bëhej atëherë nëpër kolektivat punonjëse?
Po, ashtu na e komunikuan. Na lajmëruan që hajdeni se do bëhet një mbledhje, ne shkuan një çikë më vonë dhe ndenjëm në këmbë në ndërtesë një si punë kinemaje. U lexua vendimi ku thuhej se me vendim kaq e aq, u ekzekutuan… dhe duartrokitën, por jo të tërë.
A foli dikush nga populli, pasi u bë komunikimi i ekzekutimit të tyre?
Po folën disa, thanë “rroftë drejtësia popullore” dhe aq. Kur ne dolëm jashtë për të pirë një cigare, na rrethojnë nja 20 djem të rinj që na thanë: “Tani mos lëvizni, se ne do ju çojmë deri te hyrja e pallatit dhe do futeni në shtëpi dhe sot s’do dilni fare në fshat, se mos ju provokon njeri”. Për habi për tri ditë nuk ndezi njeri as radio dhe as televizor.
Pra, ata djem që ju shoqëruan, por edhe fakti që fshati nuk ndezi radiot e televizorët, ishte një mbështetje jo e vogël për ju?
Po, patjetër dhe nuk ishte pak. Dhe përfitoj nga rasti për një falënderim nëpërmjet gazetës suaj për të gjithë ata njerëz të atij fshati dhe të tjerë që na u gjendën pranë në atë periudhë mjaft të vështirë ku ndodheshim ne.
Kthehemi përsëri tek babai juaj, a kujton ndonjë bisedë tjetër që keni bërë me të, flas për biseda të karakterit politik?
Kujtoj një bisede kur i kam thënë babait, (Abdylit) që ku do shkojë Shqipëria, sepse po prishet ekonomia. Dhe ai më ka thënë që Shqipëria për politikë nuk do të bjerë kurrë, vetëm nga ekonomia do fundoset. Dhe unë e di se përse do dënohem, e di edhe pse ju kanë internuar (e kishte fjalën për ne, fëmijët e tij). Se kur të fillojë starti, ju do keni një kazëm, por nuk do keni as shtëpi dhe as punë!
Që do të thoshte?!
As unë nuk e kuptova mirë ku donte të dilte me ato fjalë që më tha, por nuk e nxita më tej.
Ku ju sistemuan me punë kur shkuat në internim në Kotë?
Kur vajtëm në Kotë, vëllain e madh e caktuan përgjegjës plani në sektorin e tregtisë, mua më emëruan përgjegjës të ofiçinës, por i thashë që nuk di ta bëj atë punë dhe më futën në bujqësi. Gruaja filloi mësuese, ndërsa vëllai i vogël, Ylli ishte në zbor dhe punoi në ndërtim. Ne deri në fund kemi punuar në bujqësi.
Të kthehemi tek periudha kur ju ishit ende me banim në Bllokun e udhëheqjes në Tiranë, a keni pasur rast ta takonit ndonjëherë Enver Hoxhën?
Unë nuk e mbaj mend Enver Hoxhën, por atë e kam takuar vetëm një herë në plazhin e Durrësit. Kam qenë i vogël dhe loznim me top. Nexhmija vinte shpesh te ne. Enveri ka ardhur në shtëpinë tonë vetëm pasi babai u bë anëtar Byroje dhe i tha që ti nuk duhet të rrish më në këtë shtëpi, pasi është zhurmë. Pas kësaj, Adil Çarçani i tha hajde këtu te shtëpia ngjitur, pasi e kemi bosh dhe kështu kaluam atje.
Çfarë kujton ndonjë gjë të veçantë që ju thoshte babai për Enverin?
Mbaj mend që babai më ka thënë njëherë për Enver Hoxhën që ai gjithmonë, kur kishte për të dhënë ndonjë porosi apo problem pune i thërriste vetëm për vetëm vartësit e tij dhe asnjëherë dy apo më shumë bashkë.
Kthehemi në kohë, pas ekzekutimit të babait tuaj, Abdyl Këllezit dhe Koço Theodhosit, dy vjet më pas vdiq Hysni Kapo, rreth vdekjes së të cilit pas viteve ’90-të ka pasur shumë dyshime. Ju si do e komentonit këtë gjë?
Mendimi im është që edhe Hysni Kapon e kanë vrarë, sepse shikoj që në periudha çdo 2-3 vjet ndodhte ndonjë ekzekutim nga bashkëpunëtorët më të afërt të Enverit. Kështu në këtë logjikë të ngjarjeve, dy vjet pas Hysniut, vrau veten Mehmet Shehu. Sepse Hysni Kapo dhe Mehmet Shehu ishin dy kuadro që kishin influencë shumë të madhe në Shqipëri, sepse kishin edhe shumë njerëz të tyre në të gjithë strukturën shtetërore. Siç duket e zgjidhën kështu këtë rrugë, deri sa vdiq në ’85-ën. Pas ’85-ës filluan të merren me disa gjëra të vogla, jo arëza, jo tufëzime.
Për kë e keni fjalën kur thoni se “e zgjidhën kështu këtë rrugë”?
Po për Enverin, Nexhmijen, Ramizin, për kë tjetër?! Ata vendosnin për çdo gjë.
Po pas viteve ’90-të, a keni pasur rast të bisedonit me ndonjë nga shokët e babait, Abdylit, përse ndodhi goditja ndaj tyre?
Kam pyetur shumë Thoma Delianën, i cili më pati thënë që me Koçon, me Abdylin, me Pirro Dodbibën diskutonim shumë se kishim këto fushat kryesore të Kryeministrisë. Na kanë përgjuar tha. Jo se kemi sharë Partinë, por kemi diskutuar se si mund të zgjidhet problemi i ekonomisë.
A mund të na tregoni shkurtimisht lidhur me përpjekjet tuaja pas viteve ’90-të për gjetjen e eshtrave të babait?
Sa kemi ardhur në Tiranë nga internimi, gjëja e parë që bëmë ishte interesimi për gjetjen e eshtrave. U ngrit një grup aty përballë Ministrisë së Brendshme me tre veta. Shkova dhe ai oficeri më nxjerr një regjistër, dukej që ishte i vjetër, se fletat ishin të verdha dhe tha që këtu thotë se Abdyli dhe Koço Theodhosi janë varrosur në Shishtufinë. Pas kësaj, menjëherë unë shkova në varreza, gjej përgjegjësin e varrezave, një djalë të ri dhe i them që këtu-këtu është puna. Më tha që unë s’di gjë, por do vish nesër se do të thërres njërin që ka qenë 30-40 vjet këtu, e ka shtëpinë këtu në fshatin mbi varreza. Hajde nesër nga ora 9. Shkoj të nesërmen në orën 9 dhe ai më thotë se nuk ka gjë këtu, mos u merr fare me atë pune. Këtu janë nja 120 varre pa emër. Gjatë gjithë jetës sime unë kam arritur të verifikoj nja 4-5 emra, por që janë fshatarë që i kanë vrarë gabimisht, apo kanë vdekur në hetuesi. Këto emra i kam mbajtur dhe ia kam lënë këtij djalit të ri. I thashë si ka qenë procedura? Varrimet bëheshin pas orës 12 të natës…
Po deri në këtë periudhë kohe që shkuat aty, nuk kishit asnjë të dhënë se ku mund të ishin varrosur babai dhe Koço Theodhosi?
Diçka më kishin thënë që kur isha në fshatin Kotë. Ma tha një djalë i ri që punonim bashkë, ai kishte dajën e vetë në Ministrinë e Brendshme. Ditën që do ikja dhe takova ata të punës e do vija të takohesha me të, ai më thotë: “Nuk të kam thënë gjë, është një çikë e dhimbshme, por i kanë varrosur në një tunel dhe i kanë hedhur në erë”. Unë këtë nuk e besova dhe i them atij se edhe unë kam dyshime.
Po pas përgjigjes negative të atij rojtarit të varrezave, a vazhduat më tej të kërkonit?
Patjetër, në vitin 1996, nga fundi vitit ’96, dmth. mund të ketë qenë nja tre muaj para fundit, nëpërmjet veteranëve afrohet vetë Idriz Seiti, që ka qenë komandanti i rojeve me këto grupet e pushkatimit dhe më thotë që do vini me makinë, do më gjeni tek Kryegjyshata, po të mos ketë njerëz të tjerë. Gjithashtu Idrizi tha që para se të pushkatohej, ishin caktuar katër vende si mundësi varrimi, dy kanë qenë afër Tiranës dhe dy kanë qenë larg. Tani do i shohim të gjitha. I kishte me shënime ai të gjitha A, B, C, D.
Idrizi kishte marrë pjesë në varrimin e tyre?
Në varrim unë s’kam qenë tha, por kam marrë vesh nga ata që e kanë varrosur që është varrosur afër Tiranës dhe ditën e parë na çon tek Hoteli i Arabëve, ku ishte një fidanishte me mimoza atje.
A kishte shenja se mund të ishin varrosur aty?
Idrizi na thoshte se mesa di unë, këtu është varrosur në një tunel të pabetonuar me dy xhepa. Në xhepin e parë nga mesi janë varrosur. Ne ecnim pas tij dhe ai në shumë vende nuk ndalonte. Në një vend ndaloi. Aty ishte një si grumbull i madh dhe i ra vërdalle atij grumbullit dhe unë aty dyshova që është e vërtetë që e kanë hedhur në erë.
Dhe çfarë bëtë pas kësaj?
Kontrolluam, prej aty deri te Uzina e Traktorit, e kontrolluam të gjithë ne. Kontrolloni vetë na tha. Dhe unë bashkë me vëllain, Yllin, kontrolluam deri tek divizioni ku është Instituti i Fizikës Bërthamore. Unë meqë punoja në Institutin e Fizikës, bashkë me një ish-oficer që punonte aty, i cili më tha hajt se i di unë këto vende, kontrolluam por nuk gjetëm gjë. Dhe as sot e kësaj dite nuk kemi gjetur gjë…
