Ky është një cikël i propozuar te “Milosao” nga publicisti i njohur Gazmend Kapllani, që edhe i ka përkthyer vetë këto poezi…
Për autoren…
Lindur në një familje anëtarët e të cilës i kishin mbijetuar pogromeve dhe holokaustit, Marjorie Agosin (1955) u rrit në Kili në një familje Hebrejsh poliglote. Siç shkruan në një nga esetë e saj: “Babeli i gjuhëve që dëgjoheshin në shtëpinë tonë, më ndihmoi të meditoja mbi domethënien e gjuhës dhe të Diasporës. Qysh në fëmini kuptova se sa lehtë gjuhët udhëtonin nga një vend në tjetrin, duke hapur e mbyllur kufij. Por kuptova gjithashtu se gjuha e fëmijërisë ishte gjuha më e bukur dhe vendi më intim i kujtesës dhe dashurisë”. Edhe pse të gjithë librat e saj janë shkruar në Amerikë – ku ajo jeton dhe është pedagoge në një nga kolegjet më prestigjioze të Amerikës, Ëellesley College – Marjorie Agosin vazhdon të shkruaj poezi në spanjisht, mandej duke e përkthyer vetë në Anglisht.
Autore e dymbëdhjetë volumeve poetike, dhjetëra eseve dhe kritikave letrare, Marjorie Agosin është nderuar me shumë tituj letrare prestigjioze. Në vitin 2000 qeveria Kiliane e nderoi me Medaljen e Lartë Gabriela Mistral (e cila u jepet krijuesve më të shquar në historinë e vendit).
Unë jam takuar për herë të parë me Marjorie Agosin në vitin 2013, në Librarinë J.F. Kenedi në Boston. Ishte një takim që u zhvillua në një miqësi të mrekullueshme. Pasi lexova disa nga volumet e saj poetike, i shpreha dëshirën që të përkthej disa nga poezitë e saj në shqip.
Në fakt, kjo është hera e parë që përkthej poezi në shqip që nga adoleshenca (aty rreth vitit 1983 më ra në dorë pothuajse rastësisht një libër i ndaluar i Zhak Preverit me poezi, “Paroles”, që përktheva nga frëngjishtja në shqip). Kur i thash Marjorie Agosin që kam ndërmend të përkthej disa nga poezitë e saj u lumturua e tëra. “Poezitë e mia në shqip janë ëndërr”, tha gjithë mirënjohje. Edhe pse nuk ka qenë kurrë në Shqipëri deri më sot, Shqipëria ka një vend të veçante në imagjinatën dhe mendimin e saj. Qysh e vogël, në Kili, ajo ka njohur hebrenj Europianë që kishin mbijetuar duke u strehuar në Shqipëri.
Fjala Shqipëri, thotë Marjorie Agosin, u sjell asaj dhe shumë Hebrenjve vetëm kujtime të ngrohta dhe ndjenja mirënjohje.
Dëgjomë Anne Frank për Xhonin
Më dëgjo Anne Frank
me të vërtetë besove se të gjithë njerëzit janë të mirë?
edhe pse ngjitur me ty
ata po digjnin pyjet
që u përcëlluan në pellgjet e ëmbla të syve të tu.
Edhe pse ti nuk urinoje dot pa rënë nata e zezë pisk
sepse urina e një vajze Hebreje
do tërhiqte vëmendjen e rojeve dhëmbë-rënë
që prisnin si e si t’i zinin pusi kujtesës sate të brishtë.
Anne,
pra ti vazhdon të më thuash që megjithatë ka ende njerëz të mirë në këtë botë
që ata asnjëherë nuk të spiunuan
ndërsa të sillnin lapsa që të shkruaje, fletore dhe iluzione të sëmura.
Por dëgjomë edhe mua një herë Anne Frank
duket se për ty mjaftonte kaq, të mund të shihje mes hekurave të
çarkut të miut
të mjaftonte të rregulloje flokët e pagjuma
të mjaftonte të këqyrje qiellin
të shihje edhe pa i parë shishet e kaltra si peshq, që e bënin drejtimin
e reve
të zgjohej nën fishkëllimën e ndonjë Ujku të Lig të Madh
sepse ti, ti ishe
gjithmonë e dashuruar me gjithçka
ngaqë gjoksi yt rritej delikat dhe i butë si tymi.
Anne Frank
gjëja më kthjellët që kam lexuar ndonjëherë prej teje
në fletoren që mbaje nën krahun tënd të uritur
fletorja me pikturat e Greta Garbos
e rrethuar nga fjalët:
“unë ende besoj se njerëzit janë të mirë në shpirt.
Pastaj dikush mori vesh se po atë ditë ata kishin bërë shkrumb pemë dhe Hebrenj
në çastin pikërisht që ti po thoshe:
“unë duhet t’i mbaj idealet gjallë sepse ndoshta do vijë koha kur do mundem
t’i shoh të vëna në jetë”.
Anne Frank
gjëja më e guximshme tek ty
kur grupi i xhelatëve idiotë
të preu veshët si për t’u tallur
luajti bixhoz me mitrën tënde të sapo-zgjuar
bixhoz kasapësh dhe gjaku të mpiksur
ata të zhveshën kokën nga flokët
që të dëfreheshin edhe më shumë
vulosën sytë e tua bosh.
Por goja jote nuk u tha si një shkretëtire në mes të pafjalësisë
së tiranëve
(dhe mua më vajti mendja tek shkretëtira e Atakamës dhe një vajzë e vogël
që sapo tërheq dorën nga uji i burimit)
mua më vajti mendja tek Lonquen-i dhe tek paturpësia e pafund e gënjeshtarëve
(Lonquen është një furrë që i ngjan furrit ku nëna jote vdiq, dhe
gjithë vëllezërit dhe shokët e tyre).
Anne Frank
m’u përgjigj nga varri yt i kalbur mes krimbave
me të vërtetë besoje se ka njerëz të mirë
edhe kur po humbje flokët, edhe kur po capitje këmbëzbathur në
ajër, duke këqyrur akoma qiellin?
Kushërinj
Nëna ime pëshpëriti
duke përmendur emrat e tyre,
Julia, Silvia, Sonia,
Sonia, Julia Silvia.
Ishin emrat e lumenjve,
emrat e zanave.
Ishin kushërirat e mi,
gra që i njihnim,
me të cilat kishim ndarë një histori të përbashkët.
Unë i desha ato nga larg
dhe nga afër.
Ne nuk dimë asgjë për to,
pakëz fare u morr vesh rreth kohës urdhëruese
të luftës,
vetëm ca grimca,
një mërmëritje,
një psherëtimë.
ato na dërguan adresa të maskuara në kode,
që nuk i deshifruam kurrë,
gjurmë të rreme,
emra të padukshëm.
Në festat fetare,
karriget e tyre ishin bosh
dhe im at, me kupën e tij të shenjtë,
thërriste emrin e tyre,
Julia, Sonia, Silvia.
Unë gjithashtu i desha,
isha e lumtur
akoma edhe duke parë format e germave që kishin shkruar me duart e tyre,
në kartolina demode
nga Vjena, pastaj
Praga, dhe
më vonë, nga qytete me emra të rreptë.
Gjyshja ime, Helena,
fjalëpakët,
i morri fotografitë e tyre,
që i ngjanin eshtrave ngjyrë-fildishi,
dhe ndriçonin në mungesë.
Befas,
pothuajse pesëdhjetë vjetë,
më vonë,
kushëriri nga Suedia merr në telefon,
dhe s’ka se si nuk i sjell në kujtesë.
Ai na tha,
pothuajse pa thënë asnjë fjalë,
qiellor prej largësisë,
se i kishte parë,
ato kushërirat:
Julia, Sonia, Silvia.
I kishte gjetur
në Librin e Shenjtë
të të vdekurve.
se kishte kërkuar për
mbiemrat e tyre,
dhe gjurmët e tyre.
Ato ishin shpërngulur tek ato
trenat e hijeve
dhe të grave pa flokë,
duke kënduar në fustanet e tyre ngjyrë-qielli,
në Terezin,
pastaj, ishin dërguar
në Auschëitz,
atje ku nuk shpëtojë pa t’a regjistruar emrin,
atje ku nuk ishte kalendarë,
atje ku kujtesa nuk ekziston,
atje ku nuk banojnë zëra njerëzish,
atje ku gratë prisnin pabzanun,
ku prisnin të qethura,
dhe duke folur me vete
dhe mbanin mbi kokat e tyre ritualet
e zogjve të vdekur.
Kushëriri nga Suedia
i gjeti.
Kishin vdekur dhe ende jetonin
ose më mirë të themi arritën në një pasdite të praruar,
të plagsosura dhe të vdekura.
Ai më thotë ngutasi
se ata i vranë kushërirat me gaz ngjyrë-blu
dhe se kjo është e vetmja gjë që ai di për to.
Ai më thotë që t’ia them nënës sime
dhe Hallës Regjina gjithashtu.
Të gjitha ato
në Auschwitz,
dhe unë nuk e di si t’i thërras,
dhe unë nuk di si t’i kujtoj.
Tërbimi shkrihet me klithjet e mia.
Unë i njoh ato
Sonia, Julia, Silvia.
Por nuk i thërras dot më me emrat e tyre,
unë i shoh se si i rreshtojnë një-nga-një në ato pyjet
me flutura të vdekura
dhe mendoj se unë nuk e meritoj të jetoj
pa to.
I them nenës sime
dhe gjyshes i them, e cila ka mbetur
e harruar në Jug,
se nuk duhet më të kerkojme për to,
mos të imagjinojmë më ogure
të rreme;
se ato janë këtu;
se sapo mbërritën në kamp
ata i dogjën trupat e tyre;
eshtrat e tyre të holla u hodhën
pa emra në furrat e vogla
të vdekjes.
Ndjehem fatkeqe kur të rrëfej këtë histori
prandaj mund t’a rrëfej vetëm në një poezi
sepse nuk ja them dot kujt.
Nuk dua të dëgjoj gjëra të tilla
“prapë, këta Hebrenjtë dhe kujtimet e tyre”
“këto gjëra ndodhën shumë vite më parë”.
“s’marr vesh nga këto gjëra”.
Kështu pra folën kur fqinjët,
gjyshi,
nipërit e tij
u zhdukën.
Sonte
Të gjitha këto vërtiten në kokën time
si një kapul lulëkuqesh
të vyshkura.
Nuk di ku gjenden trupat e tyre, Julia, Sonia, Silvia.
Duhet t’i bie mes për mes këtyre livadheve.
Pasioni im do puth barin
duke pritur të takoj buzët e tyre.
Julia, Sonia, Silvia,
Nuk duhet të vdisni të rrethuara nga tela me gjemba.
Nuk duhet të mbeteni Hebrenjtë e fshehur
pa flokë dhe pa gjuhë.
Do kthehem sërish tek lëndinat
t’i ujis me lutje dhe ujë të bekuar.
Duhet të të dhuroj një ditar, Julia,
nje erashke, Sonia,
një frymëmarrje drite, Silvia.
Kushërirat e mia, kushërira gjaku,
familje që nuk kam më mundësi t’ju them se ju dua.
Nuk dua gënjeshtra rreth emrave tuaj.
Nuk dua askënd të flasë
në emrin tuaj.
Kërkoj vetëm një sekondë, një shekull paqe
dhe kujtese
për të gjithë Hebrenjtë,
e vdekur
dhe për ciganët e vdekur,
dhe për gratë e Bosnjës.
të gjithë ata kanë të njëjtat emra,
Julia, Silvia, Sonia,
janë të gjithë ata kushërinjtë e mi.
I.N.
Gratë e Sarajevës
Në Sarajevë
bora end shtigje të brishta,
në anë të rrugëve,
duke lënë gjurmët e përgjakura,
tejdukshmërinë e vështrimit të saj bosh.
Bie borë në Sarajevë,
të vdekurit nuk dinë ku të lypin strehë.
Bie borë në Sarajevë dhe dimri është si një zemër
rrethuar nga hije të zeza.
Shumë larg… shumë pranë
hapet e njerëzve të gjallë
që lidhin besën me
të vdekurit.
Gishti i një prej kufomave
që vizaton zemra
II.
Në Sarajevë
këtë dimër
gratë përkëdhelin
harpat e natës.
Qerpikët e natës.
Ato ëndërrojnë me frutat e Jugut,
melodi të thyera,
ato e ushqejnë veten me atë tingull të thellë
prej pianos
në mes të natës që mediton,
natës që lëviz
për të përzënë të vdekurit.
III.
Këtë dimër do bjerë shumë borë në Sarajevë.
Do bjerë borë me mosbesim në Sarajevë.
Të gjallët do dinë pse dhe si të bëjnë dashuri,
dikush do shkruaj poezi mbi kallkan
sepse nuk do jetë në gjendje të artikuloje asnjë fjalë,
sepse askush nuk do t’i shoh në tejdukshmërinë e tyre,
sepse bora është nje heshtje e shenjtë.
IV.
Në Sarajevë
fëmijët gjithashtu vdesin
dhe nuk vdesin në aksidente makinash.
Bie kaq shumë borë
dhe të vdekurit nuk dinë ku të lypin strehë.
gratë përkëdhelin
harpat
e natës.
Jetë e re
Sonia Helena
asgjë nuk humbet
duke jetuar.
Zgjidh
pa përsosmërinë
e rastësisë,
ritmet rrethuese
të kthimeve pas
dhe të profecive.
Përpiqu dhe praktiko
brishtësinë.
Qëndro me dy mendje
përballë fatit.
Ji bujare me
tiranin,
e rreptë në dashuri.
Mësoju atyre
të zgjasin një dorë
dhe të varen tek iluzioni
i thellësisë,
që është lumturi
pa ngutje.
Mëso të dëgjosh të vdekurit,
dhe hapat e tyre si marshi i tangos.
Ji e ngrohtë
me ata që qajnë,
me të mërguarit,
me ata që emigrojnë
prej të gjitha qyteteve
dhe gjithashtu bëju të ditur
se ata mbartin pasazhin e
kombit në sytë e tyre.
Sonia Helena
asgjë nuk humbet
duke jetuar.
Siç thoshte edhe Enrike,
provo,
të jetosh jetën sikur të ishte gjithmonë një rikthim
tek vendlindja e valëve që s’bëjnë shkumë.
Mos u ngut
sepse kemi sa kohë të duam.
Atëherë kur të viziton
pagjumësia,
kur lundron dhe je
një hije e turbulluar,
zgjidh poezinë
sepse ajo, si edhe
lutja, e dinë se si
të jenë engjëjt e tu mbrojtës
dhe vargu do bëhet për ty
një pendë
në buzën
e Zotit.
Më shumë se sa të mbijetosh,
zgjidh të jetosh jetën
me të gjithë rreziqet e kobshme.
dhuro zemërgjerë për zogjtë e tokës,
pre gjelbërimin,
trungjet buzë greminave.
Krijo ritet e tua, ceremonitë e dashurisë.
fshih të gjitha talismanët, zilinë dhe çdo vogëlsi të mundshme.
Mos ji kaq
e kujdesshme,
ose kaq e rreptë me vetveten,
as mos uro të kesh
arritje madhështore.
Mos harro se
lumturia
është vetëm
një dorë,
një psherëtimë,
që të zgjat,
një lule vjollce.
Asnjë nuk humbet
duke jetuar
Sonia Helena,
duke provuar,
Sonia Helena,
bij, shoqe,
zgjidh jetën.
Balada e të mërguarit
Ki mëshire senjor Ekzekutues
për refugjatin,
atë që përndiqet pa asnjë arsye
që do vetëm të shohë pasazhin
e tokës së tij
pranë vargmalit të Andeve t’i fërshëllejë
erërat e flatrave fluturuese
flokët e lara nga hëna
të nënës së tij
duke ecur me hapa të vegjël para e mbrapa, i përkulur
paksa mes miellit dhe kripës.
Senjor, lëre endacakun të kthehet
të huajin lëre çdo orë të ditës
që të mund të luajë lojën e bretkosave, plotë gjallëri
në brigjet e lumenjve të atdheut të vet
duke përshkuar shpella të lara në blu
derisa të bjerë në gjurmët e Maries
dhe kujtimet e luleve të akacies.
Dëgjo senjor
ti nuk do pendohesh për heshtjen e autsajderit
që sapo të hapësh e të mbyllës sytë
bëhet shurdh dhe pret fatin i humbur.
Senjor, lëre të kthehet
tek ballkoni i shtëpisë së tij
tek qetësia e pulave
tek lëndinat plotë lule limoni
tek plehrat në rrugë
tek çehrja e ditës
në tokën e tij.
I huaj
Gruaja e huaj
kërkon për një gotë verë
ose ujë,
një cik toke.
Pezull, lakuriq përballë elementëve
të mërgimit të saj,
uji e sjell pranë
jetës së botës së saj imagjinare,
dhe ajo shpik një ishull të vockël,
krijon një hartë,
gjeografi,
tatuazh
i keqardhjeve të saj.
Emigrantet
I.
Ishim të zgjuar
kur përgatitëm fluturimin
të brishtë
me gjindjen
tonë
nëna solli copa toke të freskët t’a marrim me vete
gura që t’i kujtojmë
të vdekurit tanë që lamë pas
ca fotografi
pezull në degët e çakërdisura
të gjenealogjisë sonë
një shandan me shtatë qirinj
që të ndriçojë errësirën
e emigracionit.
II.
Ne ikëm
me hapa fluturues
duke përsëritur historinë e të tjerëve
tani, neve
ata na priten
siç priten
të huajt
me mirësjellje të vakët
me mosbesim të fshehur.
III.
Ne mësuam të jetojmë mes gjërave të huaja
të shohim ëndrra me lule-orkide
ballkoni i shtëpisë pranë detit
mungesa e albumit të kujtesës
i zbuti keqardhjet tona, si puse të errëta
ne jetuam
me duart tona
të shtrira drejt mundësive
të horizonteve
drejt ujërave dhe qiejve që nuk na përkasin
pa pyetje as përgjigje
ndoshta ne ishim
ajo fotografia e zverdhur nga koha
pezull mbi një kalendar
pa orë as stinë
duke u endur mes qyteteve mos mikpritëse
duke kërkuar për strehë
në kopshte dimërore.
IV.
Emigrante
duke kaluar kufij të paepur
duke përfytyruar gjeste në mungesë
në distancën
e të sotmes, pas një kohe të gjatë
në tokën e nxirë-kallkan
ata mësojnë një tjetër mënyrë të ekzistuari
në një gjuhë tjetër
ata përsërisin fjalitë sipas gramatikës
përmasat e urrejtjes dhe të civilizimit
i mësojnë ngutasi
dhe vetëm duke ushqyer ëndrrën e rremë
në vetmi, të huaj
në tryeza boshe
kujtesa është një bashkëtingëllore e re
një zë që duhet shqiptuar
vetëm ata përsërisin ëmbël
anglishtja i bën të ndjehen më të fortë
dhe të vegjël në nostalgjinë e tyre
të humbur, ata bëjnë ëndrra për fillimin e vjeshtës
gjedhet e pemëve që ndryshojnë ngjyrë
brishtësinë e fluturimeve.
C.K.C.
Më e pabesueshmja nga të gjitha
Më e pabesueshmja nga të gjitha,
është se ata janë njerëz si ne
dinë të sillen mirë
të mësuar janë dhe të rafinuar.
Kanë një prirje për shkencat abstrakte,
gjithmonë në koncertet simfonike qëndronin në lozhe,
tek dentisti shkonin dhe kontrollonin dhëmbët rregullisht
në shkollat më të mira kishin studiuar
dhe disa prej tyre luanin edhe golf.
Po, njerëz si ti, si unë
njerëz të përkushtuar ndaj familjes
babagjyshër
daja dhe kumbarë.
Por ikën nga mentë
ngazëlloheshin duke djegur
fëmijë dhe libra
luanin duke dekoruar varreza
blenë mobilie të sajuara me eshtra të thyera
hanin darka të shtruara mbi vesh të prerë dhe organe gjenitale.
Menduan që janë të pamposhtur
ishin aq pedantë në kryerjen e detyrave që i kishin vënë vetes
dhe flisnin për torturat
me fjalorin e kirurgëve dhe kasapëve.
Ata vranë lulen e rinisë së vendit tim
dhe të vendit tënd.
Tani askush nuk i beson më Aliçes në vendin e përrallave,
tani askush nuk bën dot më xhiro në trotuaret e gjera
pa ndjerë tmerrin të vlojë në kockat e tyre.
Dhe më e pabesueshmja e të gjithë gjërave të pabesueshme
është
që ata ishin njerëz
si ti
si unë
po, njerëz të mirë.
Tamam si ne.
Yerba Mate
I.
Yerba mate,
i shenjtë, mikpritës, shok
i të uriturve,
i udhëtarëve fisnikë në lartësi
të errëta
si pyje dhe qymyr
ti je
një shoqëri e përhershme,
lëngu i zgjimit,
dhe i rikthimit të jetës
duke na kuruar me gllënjka
pa ngutje
të trishtimit
të kohës së ndërprerë,
të ankthit të shpirtit.
II.
Yerba mate,
i thatë, i përdjellur, gjithmonë i gëzuar,
ora me alarm për gjelat,
roje e vërtetë e pyjeve pjellore,
hije për të habiturit,
dritë e lëndinave me lule limoni,
dukesh si një margaritar i vyshkur
që fishkëllen nën ritmin e kohës
dhe të ujit të zierë.
III.
Yerba mate:
Pak janë ata që zotërojnë sekretin tënd
misteret e cajeres,
një gjedhe mate
që lundron
mbi fjalët
duke sajuar histori
duke përçuar frymën e jetës tek aromat e tua.
IV.
Është era,
nata e heshtur
e humbur në mendimet e saj,
lëngu i filtruar i ngrohtësisë sate natyrale,
burra,
gra,
që të afrohen
nëpërmjet shijes sate
që mbajnë emrin tënd:
Yerba mate
gjethe nate,
gjethe ëndrre dhe mjalti pa pretendime
gjethe heshtje që i ngjajnë
sekreteve
të
trishtimit.