Fatmira Nikolli – Pata rastin që ta studioj nga afër, brenda shtëpisë sime. Historia bën cikle, i pëlqejnë edhe lojërat, dhe kjo e vërtetë shumë pak na lehtëson, sepse na thotë në sy se ajo që po ndodh sot, ka ndodhur përsëri dhe do të ndodhë prapë në të ardhmen. Është elementi i historisë që më pëlqen më pak. Sepse edhe në rastet e fitoreve, gjatë orëve të shndritshme të Historisë, disa nëna derdhin lot”.
Në një intervistë për “Gazeta Shqiptare”, shkrimtarja greke Noelle Barkshire, autore e romanit “Nga lisi plak dhe shkëmbi” ndalet te raporti ynë me veten, me historinë dhe me të shkuarën tonë. Duke nisur nga familja e saj, koha që e shihte të atin të shuhej, Noelle rrëfehet për librat e saj dhe pikënisjet e tyre, nga çfarë i ndan në çfarë i bashkon. Romani, i përkthyer nga Kristo Pulla, botuar nga “Toena”, është i pari i saj në shqip.
– Është hera e parë që vizitoni Shqipërinë?
Po, është hera e parë dhe jam e gëzuar që po vij këtu për këtë rast fatlum.
– Romani “Nga lisi plak dhe shkëmbi” është romani i parë i sjellë në shqip. Ç’botim do të donit në shqip po këtij?
Mbase kur të vinte momenti për një libër të dytë timin, mund të përzgjidhej “Duke ndjekur vijën e detit” ngase i referohet gjerësisht Erik Shlimanit, personalitet gjerësisht i njohur dhe interesant. Përmend këtë titull sepse është si një guidë çlodhëse në Peloponezin e bukur dhe sepse në këtë libër rol kryesor luan deti, që lidh të gjitha vendet dhe popujt që lagen prej tij. Deti shërben si një kufi i përbashkët, që nuk ndan, përkundrazi, i bashkon njerëzit. Mbase do thosha librin “Natën që u ndërruan vitet”, që megjithëse historik, trajton papunësinë e kohëve moderne, që për fat të keq përbën një realitet të përbotshëm. Tani e kuptoni besoj se përse shkrimtari nuk mund të thotë fjalën e tij në marrjen e këtij vendimi.
– Burrat në roman duket sikur vetëm veprojnë, përse nuk keni depërtuar më thellë në psikologjinë e tyre?
Libri nis me një rrëfim në vetën e parë të një gruaje, prej kur ishte vajzë e vogël. Heroina e sjell botën ashtu siç e shikonte në atë kohë. Më pas, rolin kryesor e kanë përsëri gratë, ajo vetë dhe të bijat, duke vijuar rrëfimin në vetën e parë. Është e kuptueshme që për burrat, për ndjenjat dhe emocionet e tyre, ndërkohë që marrin pjesë aktivisht dhe në mënyrë dinamike në shtjellimin e ngjarjeve, përshkrimi na jepet nëpërmjet grave të familjeve të tyre, ashtu siç i shohin dhe i perceptojnë ato. Kalon nëpër filtrin e personalitetit të tyre. Aty ku mungon kjo marrëdhënie, si në historinë e Paraskevait, aty personazhi-burrë rrëfen vetë për veten e vet dhe hulumtimi i karakterit të tij ndjek metodën klasike. Herë-herë, libri përmban elementë nga historia e familjes sime, të cilën e kanë shkruar kryesisht burrat e familjes. Synimi ishte që kujtimet nostalgjike të mos më merrnin me vete. Përjashtimi i vetëm që bëra ishte shfaqja e dashurisë së Paraskevait për të bijën që kishte humbur, kur më në fund ai e gjeti. Për ato faqe si dhe për vargjet e këngëve që i kushtonte, u nisa nga gjendja në të cilën ndodhej im atë atëherë, që prej sëmundjes, po humbiste të bijën, mua. E dinte që do të ikte nga kjo jetë. Më tregonte se më shumë i vinte keq ngaqë do të na humbiste ne. Shprehjen e fytyrës së tim ati, që po e ndiqja teksa lexonte vargjet e Paraskevait, nuk do ta harroj kurrë! Dua të them se tek “Lisi” im ka një ndjesi kolosale e nëndheshme edhe për personazhet burra, është një lumë i nëndheshëm.
– I gjithë romani ka nuanca pozitive. A deshët që lexuesit të merrnin vetëm ndjesi të mira?
Këto nota, u përdorën vetëm për një qëllim: për të lehtësuar lexuesin. Për fat të keq, shekulli i 20-të nuk ishte një shekull i gëzueshëm për botën. Është i mbushur me ngjarje dramatike. Rrëfimi në libër ndjek ulje-ngritjet e dramacitetit që përvijoi historia. Ka skena ku drama arrin kulmet e veta. Gjykova që pas kësaj, lexuesit i duhej një pushim. Kam përdorur edhe pasazhe nga “Odiseja” e Homerit. Lexuesi ikën andej, dhe shkon në një vend tjetër. Diku është përshkrimi disi i zgjeruar i një peizazhi për shembull, që i jep lexuesit kohën e duhur për të “marrë frymë”. Nga pikëpamja e teknikës së të shkruarit, pjesa më e përshtatshme për një interludio optimiste, është ajo kur vërtetohet e kundërta e tij. Në jetë ekzistojnë gjithandej kontrastet e skajshme, por që bashkekzistojnë, si psh. drita-errësira, gëzimi- hidhërimi etj. Ndaj, krahas ecurisë pozitive të personazheve, ofroja edhe “porta shpëtimi”, por edhe vendqëndrime meditimi.
– Përse pikërisht Homerin dhe elementet e veprës së tij “Odiseja”?
Sepse Homeri dhe vepra e tij kishin mbërritur ndërkohë nëpërmjet kanaleve të ndërvarësisë. Gjatë kohës që po shtjelloja idenë e veprës, një fazë që i paraprin shkrimit, vura re se sa shumë prej atyre që ne i quajmë vlera primitive, ndërthureshin në të. Dashuria dhe nostalgjia për atdheun, familja, dashuria e nënës, dashuria dhe përkushtimi për shokun… Si të qe e shkruar, më erdhi ndërmend Penelopa homerike nga “Odiseja”. U impresionova nga mënyra e natyrshme me të cilën heroina e librit tim, i ishte afruar atij modeli gruaje të lashtësisë. Thua se midis Penelopës homerike dhe asaj të librit tim, kishin ndërmjetësuar me mijëra Penelopa me po ato karakteristika. Dhe për t’ia treguar këtë edhe lexuesit, fillova që të lançoj në mënyrë përzgjedhëse episode dhe skena të Penelopës së “Odisesë” në librin “Nga lisi plak dhe shkëmbi”. Madje në çaste kulmore, Penelopa e shekullit të 20-të flet në gjuhën homerike. Ato çaste i takojnë së kaluarës së përbashkët të të gjitha grave.
– Të tërheq edhe mënyra e të shkruarit, “finesa e fjalës”, thjeshtësia e rrëfimit. Ky është stili juaj i të shkruarit, apo është karakteristik vetëm në romanin “Nga lisi plak dhe shkëmbi”?
Vetë shekulli i 20-të ishte i rëndë, ndaj mënyra e të shkruarit të librit duhej të mos e bënte akoma më të rëndë atmosferën. Por as melodramaciteti nuk i shkonte, sepse njerëzit që e jetuan atë, ishin krenarë. Finesa e fjalës për të cilën më pyesni, është pikërisht kjo gjë: fisnikëria. Ndieja sikur njerëz dhe ngjarje po më ftonin që t’i lija të lirë të luanin rolin e protagonistit. Këtej rrjedh edhe thjeshtësia e të rrëfyerit. Ndërhyrjet e copëzave me karakter lirik që i ngjajnë një përroi emocional, shtensiononin nevojën që të çlirohesha prej ngarkesave emocionale gjatë shkrimit të librit. Ato funksiononin si një qetësues, si një pushim që më duhej ta bëja patjetër. U shërbyen me të njëjtën mënyrë edhe lexuesve, sepse secili prej tyre, në kontakt me to, u çlirua prej asaj ngarkese emocionale. Mënyra e të shkruarit të shkrimtarëve me kalimin e kohës bëhet e dallueshme, ashtu siç ndodh me mënyrën e të ecurit, kur njeriu duke dëgjuar hapat nëpër shkallë, dallon ato të një njeriu të vet nga ato të fqinjit. Në çdo libër, mënyra e shkrimit, merr formën e shtjellimit të temës dhe i mbështjell personazhet, si një letër e butë ambalazhi. Në librin “Duke ndjekur linjën e detit”, ka kapituj që ndjekin të ashtuquajturin “realizëm magjik”. Ndërsa te libri “Natën që u ndërruan vitet” ndërthuren në një tri kohë të ndryshme (e kaluara, epoka moderne dhe momentet e leximit).
– Si janë pritur veprat tuaja nga grekët që ndihen krenar për letërsinë antike?
Nëse i referoheni romanit “Nga lisi plak dhe shkëmbi”, që prej momentit që doli në qarkullim u fut në listën e librave më të shitur dhe mbeti aty për shumë javë. Për shumë kohë ishte ndër 10 librat më të mirë, edhe sot është një libër me një ecuri të mirë dhe të qëndrueshme. Kritika e cilësoi si librin që drejtoi letërsinë që i referohet luftës së Azisë së Vogël. Mandej, në çdo vend ka edhe një të kaluar, që ia vlen që ta mbajë mend, njerëzve u duhet që të shkelin dhe të mbështeten diku. Kërkojnë një terren normal. Krijimtaria e lashtë greke na ofron një terren me karakteristika të tilla. Me Iluminizmin dhe Filohelenizmin Europian, Greqia e kohëve të reja erdhi në kontakt me atë çka krijoi kjo tokë në lashtësi. Them se administrimi i krenarisë është më përcaktues se edhe vetë krenaria.
– Itinerari i Penelopës: Turqi, Qipro, përsëri Turqi dhe Qipro e mandej Indi për shkak të luftës dhe më në fund në Greqi, ngjason pak me zhvillimet e sotme dhe flukset migratore nga rajonet në luftë. Ne këtë vështrim, do të jetë romani juaj një ngushëllim dhe një shpresë se më në fund dhe për këta njerëz do të ketë një Itakë?
Duke njohur historinë, jam plotësisht e bindur se ata do të arrijnë në Itakën e tyre dhe se jeta e tyre nuk do të vazhdojë kështu përgjithmonë. Këtë e them dhe në librin im. Çdo njeri përjeton rrugëtimin drejt Itakës së vet personale. Por kur të arrijë aty, nuk do të jetë ai i mëparshmi, dhe kurrë nuk do të bëhet si më parë. Historia njerëzore është e mbushur me lëvizje popullatash. Çdo gjë rrjedh, thoshte Herakliti duke filozofuar në lashtësi, por megjithëse nuk mund ta pengojmë këtë rrjedhje, nuk është mendim i pranueshëm ai, sipas të cilit, gjatë rrjedhjes, vijnë luftëra dhe shkatërrime. Për shkak të luftërave, gjyshi im u detyrua dy herë të ikte si refugjat, dhe im atë i kaloi vitet e arta të rinisë, rob lufte në një kamp gjatë luftës së dytë botërore. Është një temë për të cilën jam menduar shumë. Pata rastin që ta studioj nga afër, brenda shtëpisë sime. Historia bën cikle, i pëlqejnë dhe lojërat dhe kjo e vërtetë shumë pak na lehtëson, sepse na thotë në sy se ajo që po ndodh sot, ka ndodhur përsëri, dhe do të ndodhë prapë në të ardhmen. Është elementi i Historisë që më pëlqen më pak. Sepse edhe në rastet e fitoreve, gjatë orëve të shndritshme të historisë, disa nëna derdhin lot.