Andriola Kambo – Sot Tirana kryeqytet feston 99-vjetorin e ditëlindjes së saj. Rrugëtimi ndër vite e përmes ngjarjeve të pafund e të natyrave nga më të ndryshmet, të ngjarjeve të mëdha e kthesave historike e ka sjellë Tiranën në pamjen e statusin që ka sot. Historia e këtyre gati 100 viteve ka vendosur vulën e saj kudo nëpër Tiranë.
Për ta njohur këtë histori të kryeqytetit të shënuar e të dokumentuar nga historianë e intelektualë si dhe nga qytetarë autoktonë tiranas mjafton që të ravijëzohen disa nga momentet kryesore të saj.
Tirana që në agimin e shtetit të pavarur kombëtar shqiptar u ndodh në pararojën e qyteteve e të forcave atdhetare që ngritën flamurin kombëtar e që dërgoi përfaqësuesit e saj në Kuvendin Kombëtar të Vlorës për t’i dhënë jetë në 28 nëntor 1912 ëndrrës së brezave për një Shqipëri të lirë e të mosvarme. Tirana përjetoi kalvarin e pushtimeve të huaja gjatë Luftës së Parë Botërore, por qytetarët më të përkushtuar e më të ndërgjegjshëm të saj nuk e humbën shpresën dhe as nuk shkuan pas pinjollëve të degraduar të ndonjë familje të madhe të saj, që nga etja e pafund për pushtet ishte gati të shiste të gjithë Shqipërinë. Ata në përfundim të luftës u bashkuan me atdhetarët e vërtetë të mbarë Shqipërisë për të rivendosur lirinë e pavarësinë e nëpërkëmbur të atdheut e për të ndalur njëherë e mirë një copëtim tjetër të trojeve shqiptare në pazaret e diplomacisë evropiane.
Pikërisht atëherë kur një grup atdhetarësh krijuan Komisionin për organizimin e një kongresi kombëtar për shpëtimin e Shqipërisë. Kryetari i Katundarisë së Tiranës (1918 – 1922) Ismail Ndroqi kërkoi që ky kongres të mbahej në Tiranë. E nëse kongresi për arsye të ndryshme nuk u arrit të mblidhej në Tiranë dy përfaqësues të shquar të saj, Abdi Toptani e Mytesim Këlliçi shkuan në Lushnjë e morën pjesë në kongresin historik që u zhvillua atje në dhjetëditëshin e fundit të muajit janar 1920. “Populli i Tiranës, i madh e i vogël e priti me një gëzim të madh” organizimin e Kuvendit Kombëtar të Lushnjës, thuhet në një dokument të kohës. Për merita të tyre, por edhe si përfaqësues të Tiranës, Abdi Toptani, firmëtar i aktit të pavarësisë kombëtare u zgjodh nga Kongresi një prej katër anëtarëve të Këshillit të Lartë, ndërkohë që Mytesim Këlliçi u zgjodh senator në Këshillin Kombëtar.
Delegatët e Kuvendit të Lushnjës në përfundim të tij në rrethanat e krijuara, në 9 shkurt morën vendimin që Tirana të shpallej kryeqytet i përkohshëm i Shqipërisë. Në 11 shkurt anëtarët e Këshillit të Lartë, Aqif Pashë Elbasani, Abdi Toptani, Mihal Turtulli e Imzot Luigj Bumçi u zgjodhën të shkonin në Tiranë së bashku me qeverinë e re me në krye Sulejman Delvinën dhe delegatët e tjerë të Kuvendit. Atë ditë ata u pritën me solemnitet nga kryetari i Katundarisë së Tiranës, Ismail Ndroqi dhe nga shumë qytetarë të kryeqytetit të ri. Forcat italiane të pushtimit ashtu siç u përpoqën të pengonin organizimin e Kongresit të Lushnjës, po ashtu edhe tentuan të mos lejonin delegatët, qeverinë e Këshillin e Lartë të hynin në Tiranë por dështuan.
Zgjedhja e Tiranës si kryeqytet i përkohshëm i Shqipërisë nuk ishte thjesht një rastësi e diktuar nga rrethanat e krijuara në Shqipërinë që ende kishte trupa pushtimi të huaja në territorin e saj. Është e vërtetë që kur u shpall pavarësia e Shqipërisë ka pasur diskutime se cili do të ishte kryeqyteti i shtetit të ri shqiptar. Madje në këto diskutime kanë marrë pjesë jo vetëm faktorët e brendshëm politikë e social shqiptarë por edhe qeveri e përfaqësues të fuqive të mëdha evropiane të kohës. Përveç Vlorës në të cilën u shpall pavarësia dhe veproi qeveria e parë kombëtare e Ismail Qemalit, pretendime serioze ka pasur edhe Durrësi si kryeqytet i Principatës së Vidit, por edhe Shkodra, Elbasani, madje edhe Kruja. Gjithsecila nga këto kanditatura ka pasur favoret e saj, argumente politike, ekonomike, sociale, gjeografike, ashtu siç kanë pasur edhe minuset e tyre.
Tirana u përzgjodh si kryeqytet me argumentin e fortë se ajo ishte jashtë zonës së kontrollit ushtarak italian, siç ishte Vlora e Durrësi e jashtë kërcënimeve të forcave jugosllave siç ishte Shkodra, afër të cilës ishin dislokuar trupat ushtarake të Beogradit. Elbasani gjithashtu nuk mund të ishte për shkak të influencës negative të Shefqet Vërlacit, i cili ishte një kundërshtar i rreptë i Kongresit të Lushnjës. Tirana kishte edhe një argument të favorshëm gjeografik: ajo ndodhej në qendër të vendit, me një shtrirje hapësinore të gjerë për modelimin e një qyteti të ri, me një distancë të shkurtër nga Deti Adriatik e me një mburojë mbrojtje si mali i Dajtit. Ishte ashtu siç ëndërronte ideologu i Rilindjes Kombëtare Sami Frashëri: “Mezi i Shqipërisë, domethënë kryeqytet i përgjithshëm, do të jetë një nga qytetet, që ndodhet në mes të Shqipërisë, e në të cilët flitet gjuha shqip… në një vend të shëndetshëm e të bukur, me udhë të gjera e të drejta me shtëpi të mira, me sheshe e me gjithë ç’duhet”.
Krijimi i institucioneve të reja të shtetit shqiptar nuk ishte i lehtë. Mungonin godinat, zyrat dhe njerëzit e përshtatshëm për administratën e re shqiptare. Populli i Tiranës shfaqi përkushtim e vullnet për të ndihmuar në ringritjen e vështirë të shtetit shqiptar. Në dispozicion të qeverisë, të Këshillit Kombëtar e të institucioneve të reja shtetërore u vendosën godinat dhe hotelet më të mira private që kishte në atë kohë Tirana. Selia e qeverisë u vendos në godinën që ekziston edhe sot si pjesë e Bibliotekës Kombëtare ngjitur me zyrat e Komunitetit Mysliman. Këshilli i Lartë u vendos në godinën aktuale të Akademisë së Shkencave dhe po aty pak më vonë zhvillonte punimet edhe Këshilli Kombëtar (Parlamenti). Në 13 shkurt 1920, ministri i brendshëm Ahmet Zogu njoftoi të gjitha prefekturat e vendit se “Tirana u shënua për kryeqytet.” Përfundimisht pas debatesh intensive zyrtare e publike dyvjeçare (1923-1924), Tirana u shpall kryeqytet në fund të janarit 1925.
Administrimi dhe qeverisja e Tiranës si kryeqytet u vendos mbi baza ligjore që nga viti 1922. Në janar të këtij viti Këshilli Kombëtar aprovoi ligjin mbi zgjedhjet e këshillave të bashkive, i cili pasi u miratua edhe nga Këshilli i Lartë hyri në zbatim. Mbi këtë bazë në Tiranë u zhvilluan zgjedhjet e para bashkiake për kryetar e këshillin bashkiak. Kryetar i parë i Bashkisë së Tiranës përmes zgjedhjeve në vitin 1922 ka qenë Ali Bega, ndërsa pasi Tirana u bë përfundimisht kryeqytet, në janar 1925, kryetar u zgjodh Fuat Toptani, në dhjetor të atij viti.
Tirana si kryeqendra politike e Shqipërisë përcolli të gjitha ngjarjet më të mëdha e më të rëndësishme të vendit. Ajo njohu përplasjet dhe kthesat e mëdha politike, përjetoi qeveri e qeverisje autoritariste e diktatoriale, pushtimin fashist e çlirimin e saj prej tij. Tirana ka reflektuar e ka fiksuar në truallin e në memorien e saj natyrën e regjimeve që kanë kaluar, konceptet e shijet e tyre të qeverisjes. Të gjithë deri në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullin XX-të kanë dhënë kontributet e tyre për të mirë e për të keq për të pasur atë Tiranë që kemi sot me disa përjashtime.
Tirana e pasviteve ’90 të shekullit të kaluar ka pësuar ndryshime në disa drejtime. Ajo tashmë është bërë metropoli i botës shqiptare me rreth një milionë banorë, me një jetë intensive politike, ekonomike, kulturore, arsimore e shkencore. Por duke humbur monotoninë e një qetësie të imponuar nga regjimi monist, Tirana fitoi një dinamikë që solli ndryshime thelbësore në mënyrën e jetesës, në shtresëzimin social, në intensitetin e vetë jetës qytetare. Por solli edhe fenomene negative politike, ekonomike e sociale, kriminalitet të organizuar e ordiner, informalitet e ndotje ambienti, e shumë e shumë gjëra të tjera shqetësuese.
Qeverisja e Tiranës është një sfidë e madhe, sepse në kryeqytet jeton e punon rreth një e treta e popullsisë së vendit. Qytetarët e Tiranës kanë qenë e mbeten gjykatësit më të mirë të cilësisë së qeverisjes në vite të kryeqytetit, të investimeve që janë bërë e të përkushtimit që ka karakterizuar ekipet drejtuese bashkiake të tij. Do të ishte e pëlqyeshme që në këtë rast të ketë adresime falënderuese për të gjithë ata që kanë kontribuar për zhvillimin e Tiranës. Tirana po transformohet në stil e në përmbajtje në një qytet të admirueshëm evropian ku ka kuptim e shpresë për të jetuar e punuar e me sytë nga e ardhmja evropiane. Kjo është edhe një arsye që duke hedhur vështrimin prapa në ditën e themelimit të Tiranës si kryeqytet e duke e përkujtuar atë me të gjitha nderimet që meriton t’i japim atij (asaj) edhe një garanci tjetër për vazhdimësinë e qeverisjes e të drejtimit nga ata që kanë treguar me punë e me vepra që e duan Tiranën, që i janë përkushtuar asaj dhe mirëqenies së qytetarëve të saj.