Luan Rama – Në kopertinën e romanit të saj të parë, Anisa Markarian veç të tjerash shkruan: “… Jam banorja e dashuruar në qytetin-bunker.Jam intelektualja e asfiksuar nga despotizmi ideologjik. Jam artistja e dënuar për evazion ëndrrash. Shtyjeni portën pa frikë”!… … Dhe unë e shtyva portën dhe padyshim pa frikë, pasi e kam jetuar atë epokë, ashtu si dhe ajo. U riktheva 40 vjet më parë. Lexova librin, pashë afreskun e madh të një epoke, të një jete të jetuar në një vend totalitar. Rilexova dhe pashë ngjyrat e atij afresku hijerëndë, në tone të errëta, si në tablotë e fundit të Gojas “pintura nera”, ku në të zezën gjeja prushe dhe ngjizje të së kuqes, dëshirat e fjetura, britma ngazëllimi në fshehtësi, pasi bota e njeriut jeton dhe në një hon tragjik. Një libër dëshmi, një përjetim i dhimbur, sa personal aq dhe kolektiv, me të njëjtin afresk të krijuar shumë vite me parë nga George Orwell në romanin e tij “Viti 1984”. Po ato ndarje, nëndarje, zyra, dikastere, divizione, Zyra të Shkëmbimit të Dënimeve, Departamenti i Represioneve, i Dizifektimeve, i Endrrave, pse jo. Rigjeta hijet e njerëzve të njohur, miqtë të mi të burgosur, por të paqtë pas burgut, se çuditërisht ata janë më paqësorët dhe asnjëherë nuk i bien gjoksit, asnjëherë nuk u ka pëlqyer të ngjiten në skenë si heronj. Ata e dinë se në këtë jetë efemere ajo që ka rëndësi nuk është pushteti, por dashuria mes njerëzve dhe paqja.
Anisa më kujtoi një skenë tjetër, atë të studimit të Anatomisë. Atëherë ishim të rinj, kineastë të sapo dalë nga shkolla. Kisha parë një tablo të Rembrandt, “Mësimi i Anatomisë” dhe meqë një mik student në mjekësi më kishte treguar rreth orëve të mësimit të Anatomisë njerëzore, bashkë me mikun tim Bashkim Hoxha, ashtu kureshtarë të dy, shkuam në spitalin e Tiranës. Duhej të ishte një shtator i fundit të viteve ’70. Studentët sapo kishin ikur. Salla ishte bosh dhe diku pranë një lavamani, ne pamë jo thjesht një kufomë njeriu, çka ishte diku më tutje, në një nga tavolinat, por pikasëm një kokë të prerë me një të çarë, majtas me bisturi, si duket për të parë anatominë e kokës. Dhe pikëpyetja jonë e menjëhershme ishte se e kujt mund të ishte ajo kokë?… Atëherë thoshin se studimet e anatomisë në spitali bëheshin me njerëz të rrugëve pa familje që i gjenin të vdekur… Por më vonë, shumë vonë, do të mësonim se ato trupa nuk ishin vetëm të njerëzve pa njerëz, por dhe të atyre të dënuarve të zhdukur! Një imazh që nuk do mund të shuhej nga kujtimet tona.
Kjo skenë përshkruhet mjeshtërisht nga Anisa Markarian, si shumë tablo të romanit të saj, pasi ky roman është si një vijimësi tablosh të jetës shqiptare, si një lloj libri i madh me kapakë të rëndë, ku ne gjejmë jetën tonë; është një dëshmi, ku ndryshe nga dëshmia dokumentare ajo është letrare, një letërsi tashmë e lëvruar gjerësisht që nga Pasternaku, Solzhenicini etj., si dhe autorët e gjithë Lindjes europiane pas rënies së Murit të Berlinit, vazhduar me “Shakanë” e Kunderës, “Pallatin e ëndrrave” të Kadaresë dhe shumë e shumë të tjerëve. Kjo lloj letërsie në Lindjen europiane duket se është mbyllur disi, edhe pse letërsia padyshim do ti rikthehet sërish, por në Shqipëri, kjo po shkruhet është në krijim e sipër, krahas gjinisë dokumentare, e vlefshme për të plotësuar kuadrin historik. Sigurisht, bota shqiptare është parë këtu në tonet më të errëta të asaj kohe, paçka se marrëdhëniet njerëzore kishin një lloj humanizmi, jeta vazhdonte mes represionit, njerëzit kishin dashuritë e tyre, pra një mori ndjesish të bukura, të solidaritetit gjithashtu, që çuditërisht në një botë demokratike, në lirinë e plotë të individit nuk i gjen. Por kjo anë e dritës, mendoj se do të bëjë ndoshta një temë të re për letërsinë e kësaj autoreje.
Zëri i Anisa Markarian është një zë sa real aq dhe imagjinar, ku grotesku dhe sarkazma zënë një vend të rëndësishëm si në tablotë e “Kosheres së heronjve”, që lidhen me krijimin e “Njeriut të Ri” dhe të heronjve, por edhe në përshkrimet e botës së largët të Urthit, që s’është gjë tjetër veçse bota e nëndheshme dhe e fshehtë e Burrelit apo Spaçit… Dhe padyshim, interesin më të madh, kjo botë e zgjon sot tek gjeneratat e reja që nuk e kanë jetuar një kohë të tillë. Zëri i Anisës tingëllon bukur dhe me neologjizmat e saj, me atë gjuhë plot sqimë, sa tokësore dhe shpesh në zhargone, aq dhe e kërkuar, e praruar, ku dhe një skenë e bukur erotike, ajo tregohet me një pasuri leksike të jashtëzakonshme. Mund ta lexoni si këtu në këto pak radhë…
“… Paraloja lëngëzore kishte marrë fund. Ishin ngacmuar, drithëruar, mikluar, torturuar. Ishin pikëtakuar. Kishte mbërritur çasti i puthitjes. Çasti kur kërkohet dëgjim (më saktë përgjim) dhe bindje e verbër. Përkushtim gjithëshqisor e disipline për të shijuar plotësisht njëri-tjetrin…
– Ida?
– Futu Vlad…
Krateri ishte bërë liqenth. Shëtiti bregut pa ngut. U mbush me frymë dhe mbylli sytë. Do të shkiste brenda magmës me një zhytje të ëmbël. Do të prekte bërthamën inkandeshente e do të ringjitej në sipërfaqe. Për t’u rizhytur më thellë, me një kredhje në apne. Pastaj do të ritërhiqej gjer në hyrje, por nuk do të dilte nga uji. Do të notonte zhytas. Gjithnjë e më thellë. Hovshëm! Do t’ia shtrydhte ijët me të dyja duart. Fort, fort, gjer në dhimbjen e bukur! Pastaj do të bënte durim sa të ndiente derdhjen me shkulme zjarri, për t’u fashitur edhe vetë i dehur, i mundur, i thërrmuar…
– Të dëshiroj… – pëshpëriti ajo, qepallërrëzuar.
Ç’priste më? Pse nuk po ndodhte ngjeshuria? Boshti i tultë ishte flashkur mu në prag të tunelit…”.
Markarian është imagjinative pasi kjo vjen nga jeta dhe përvoja e saj në kinematografi. Aktorja e njohur, me syrin jo rrallë në kamera dikur (një nga personazhet që unë e kisha imagjinuar në skenarin e filmit “Vajzat me kordele të kuqe”) apo me interpretimet e saj spikatëse në sheshin e xhirimit, metamorfozat e atij shpirti të njomë në jetën e personazheve, ka bërë që letërsia e saj të ndikohet shumë nga kinematografia dhe lënda e kondensuar e këtij romani, fare mirë mund të na jepte një ditë imazhet tronditëse të një filmi. “Botimet Çabej”, kjo shtëpi botuese me shumë kërkesa, sqimë e përzgjedhje, çka e tregojnë botimet e mrekullueshme të derisotme sa shkencore aq dhe letrare, na e solli këtë roman për të pasuruar botën dhe imazhet e një kohe të shkuar dhe të domosdoshme për të njohur gjer në damarët e saj dhe skutat më të fshehta.