Fatmira Nikolli – Romani “Laokooni” i shkrimtarit, poetit, dramaturgut dhe kritikut nga Gjakova, Kadrush Radogoshi, është promovuar javën që shkoi në Tiranë. “Laokooni” i botuar nga “Toena”, rrëfen në një farë mënyre, jetën e artistit dhe intelektualit nën regjimin serb në Kosovë, por në një spektër më të gjerë, rrëfen jetën nën regjime totalitare, ose nën pushtete ku mendimi i lirë, nuk lejohet.
Vetë Radogoshi, në vitet 1969-1981 punoi në arsim. Pas arrestimit të parë më 1981, kur e burgosën dhe e dënuan për propagandë antijugosllave, atij, iu mohua e drejta e punës si profesor.
Pas daljes nga burgu, qëndroi një kohë pa punë e më pas, punoi në Fabrikën e Elektromotorëve në Gjakovë.
Më 1989, erdhi radha e një tjetër burgosjeje. Ai, ishte i vetmi gjakovar në mesin e 237 intelektualëve të arrestuar më 28 mars 1989. E dërguan fillimisht në Burgun e Leskovcit e pastaj në Burgun e Prokuples, pasi kundërshtoi ndryshimin e Kushtetutës Jugosllave, që i suprimonte autonominë Kosovës.
Për vite të tëra, ka qenë i papunë dhe i persekutuar, herë-herë është linçuar publikisht.
Ne meskohët e dënimeve e pas tyre, ai shkroi dhe botoi veprat letrare: “Në mes heshtjes e këngës”, 1981, “Në udhëkryq”, 1984, “Nekrologji për Sodomën”, 1991, “Interpretime” 1993, “Heraldika e pikëllimit” 1997, “Homo Dardanicus”,2000, “Adem Jashari dhe vdekja” 2001.
Romani i tij i fundit, “Laookoni” ngërthen një sërë vdekjesh, si ajo “aksidentale” e Zanës, gjimnazistes, të dashurës së Profesorit (atëbotë student), Sokrat Gegës (letrat e saj, të ndërkallura në roman, apo të Trim Danës. Rrëfimet, dokumentojnë në zhanrin letrar shumëçka të ndodhur në Kosovë, para pavarësisë së saj.
Në intervistën e mëposhtme, është jeta e tij që rrëfehet shkurtimisht, raporti i artistit me shtetin e pushtetin, raporti i tij me lirinë dhe dëshmitë e kohëve në burgje.
-Riktheheni në Shqipëri, tanimë për të promovuar një roman. Megjithatë, më 1999 ju erdhët gjatë luftës për t’u strehuar. Si ju kujtohet ajo kohë?
Në Kosovë u ndjemë të dëbuar. Isha një prej atyre njerëzve që kam qenë i përndjekur politik dhe i burgosur në vitin 1981, kur filloi fushata e madhe kundër inteligjencës së Kosovës. Si unë, edhe një numër i madh njerëzish u shpallën irredentistë. Isha burgosur edhe në vitin 1989, kur ndodhi rrënimi i autonomisë së Kosovës.
-E kishit kundërshtuar rrënimin e autonomisë?
Po, unë isha një ndër intelektualët, që e kundërshtova publikisht ndërrimin e Kushtetutës e kufizimin e autonomisë së Kosovës.
Ata e quanin ndryshim i Kushtetutës së ish-Jugosllavisë, por ishte rrënim i autonomisë së Kosovës, suprimim i saj. Unë e dija, se po të më kapnin forcat serbe nuk do më falnin. Ndaj u fsheha ca kohë dhe më pas arrita të vija në Shqipëri bashkë me familjen. Erdha në “Asllan Rusi” dhe më pas ika në Tepelenë. Atje më pritën shumë mirë dhe e dua si të ishte qyteti im. Na dërguan në izolim. Ishte burgosje pa vendim gjykate, jo dënim, por me vendim policie. Na mblodhën 237 intelektualë shqiptarë të Kosovës dhe na shpallën si shtabi “kundër revolucionit” siç e quanin. Na dërguan nëpër burgjet serbe, në izolim e nën tortura.
-Ju keni qenë në dy prej atyre burgjeve, si e përjetuat?
Është fjala për 28 marsin e 1989-ës. U izoluan 237 intelektualë. Përjetuam atë që mund të përjetohej në rrethana të tilla, në një shtet ku fashizmi ishte gjallë komplet. Fashizëm i formës më të vrazhdë.
-Si ju arrestuan? Kush ju arrestoi?
Në diskutimet publike për ndryshimet kushtetuese, na thuhej se Kosova nuk humb asgjë. Unë kisha shprehur mendimin tim, se Kosova humbte çdo gjë dhe se Serbia nuk kishte asnjë të drejtë të impononte zgjedhje të tilla kushtetuese në Kosovë. Kjo ishte arsyeja e burgosjes sime dhe të tjerëve.
-Kur u burgosët, pas fjalës që mbajtët apo më vonë në shtëpi?
Unë si i persekutuar prej vitit 1981, nuk kisha punuar më në detyrën time, si profesor letërsisë shqipe. Pas një kohe që më lanë pa punë, më çuan në një fabrikë dhe isha i vetmi njeri me gradë shkencore që punonte përkthyes administrativ në fabrikë.
-Çfarë prodhohej në fabrikë?
Elektromotorë. Paramendoni një shkrimtar në fabrikë elektromotorësh. Atë ditë me 28 mars, unë shkova në punë dhe gjithçka kishte ndryshuar. Portieri ishte tjetër, kishte ardhur një njeri i Sigurimit jo roja i zakonshëm. Kur hyra në fabrikë punonjës të Sigurimit Serb të veshur me rroba civile më rrëmbyen dhe askush nuk kuptoi se çfarë ndodhi me mua. Makinën e kishin fshehur pas një kamioni dhe ishte me targa civile. Më dërguan në komisariatin e Gjakovës e prej aty në burgun e Prishtinës. Aty, i mblodhën nga tërë Kosova dhe në mbrëmje na dërguan në burgjet e Serbisë.
-Kishte tortura?
Ishte një ngjarje e tmerrshme, torturat ishin shtazarake, kriminale.
-Çfarë torturash?
Shumë tortura, të tmerrshme.
-Sa kohë qëndruat në burgjet serbe?
Na mbajtën 2 muaj.
-Komunikonit me familjen gjatë kësaj kohe?
Me askënd.
-Kishit komunikim me shqiptarët e tjerë të burgosur?
Kam qenë në qeli i vetëm.
-Keni në roman disa përshkrime dënimesh. I keni pësuar ju?
Në të ka pjesë që janë autentike autobiografike.
-Pra, Sokrat Gega i romanit “Laookoni” jeni ju?
Jo, unë nuk jam Sokrat Gega, por pjesa e rrëfimeve të personazhit në burg e torturat janë ato që më kanë ndodhur mua. Madje edhe vendimet e ndëshkimeve, janë të miat, vetëm emrin kam ndryshuar.
-Janë vetëm të 1989-ës?
Jo, edhe të 1981-it. Janë kombinuar, por romani nuk është autobiografik sepse është vepër fiktive. Edhe kur personazhe e ngjarje janë reale janë vënë në një kontekst imagjinar.
-A e kishit të nevojshme që përjetimet në burgjet serbe t’i bënit pjesë të veprës?
Patjetër.
-Ju thatë se nuk jeni Sokrat Gega, por diku-diku, mes jush ka pikëtakime. Kur keni nisur ta shkruani?
Në vitin 2010 kam shkuar në Kanada. Më 2014 konkurrova në një konkurs të Këshillit të Edmontonit për artin, në njësinë Alberta. Ishte një grant për artistët individual, me të cilin shpërblehen projektet e artistëve më të mirë në lëmin e tyre. Nga letërsia, projekti im u zgjodh si më i miri dhe me atë grant kam vendosur të bëj këtë libër.
-Pse u titullua “Laookoni”? Pse kjo qasje ndaj Greqisë antike?
Tema e romanit është fati tragjik i intelektualit shqiptar, në shoqërinë totalitare dhe personazhi është intelektual. Kush e simbolizon intelektualin më shumë se emri i Sokratit. Vetë Sokrati për idetë e tij, u detyrua të pijë helmin, pra e pagoi shtrenjtë. Edhe Laookoni, nga mitologjia e Trojës, është një Soktrat tjetër, një version tjetër i Sokratit. Laokooni ishte prift i Apolonit në Trojë. I kishte premtuar Apolonit, që nuk do të martohej. E theu betimin, u martua dhe shkon vazhdimisht me gruan e tij dhe bën dashuri te përmendorja e Apolonit, në Trojë.
Ky është mllefi i parë i Apolonit, e mllefi i dytë është kundërshtimi që bëri për futjen e kalit të drunjtë në Trojë dhe e gjuan me shtizë. Për këtë Laokoon pati fundin e tmerrshëm. Me vdekjen e tij janë marrë shumë artistë e shumë estetë, e prej tyre më i njohuri është Lesingu me “Traktatin mbi Laokoonin”. Në romanin tim, është shumë specifike prania e tij. Diku në fund të romanit, ka një vend për të.
-Ishte i nevojshëm Sokrati?
Është sepse bëhet fjalë për Sokratin bashkëkohor shqiptar. Është intelektuali shqiptar nga vitet 1960 deri në fundin e luftës, pra është një periudhë 50-vjeçare. Është intelektuali shqiptar që i kundërvihet padrejtësive. Pikërisht pse mendimet e personazhit Sokrat Gega janë në kundërshtim me të menduarit dogmatik dhe me imponimet që bëhen nga Sigurimi i Shtetit mbi njerëzit, aty vriten e shkelen njerëz. Dhunohet vajza gjimnaziste, e dashura e Sokratit që në këtë kohë është student- dhunohet në drejtorinë e shkollës, sepse vetë drejtori ishte i Sigurimit.
-Keni përfshirë në roman ato që kanë ngjarë në Kosovë, gjatë kohës që Kosova ishte nën ish-Jugosllavinë, qoftë dhunimin e vajzave, qoftë vrasjen e të rinjve?
Ngjarja nuk është konkrete që mund të identifikohet me 1 ngjarje.
-Por, përfshihen?
Po. Kjo pjesë është e imagjinuar komplet. Por, janë mbytur intelektuale, në ngjarje në dukje aksidentale. Gjithçka sillet rreth figurës së Sokratit. Kur ai lind dhe i ati i vë këtë emër, e quan Sokrat, që të bëhet i mençur si Sokrati, por jo ta përjetojë fatin e Sokratit. Fatkeqësisht ai përjeton fatin e ngjeshëm me Sokratin antik. Është një arketip i sjellë në kohën e sotme.
-Si një ndër shkrimtarët kosovarë që i keni vuajtur burgjet serbe, sa i vuani ende sot kujtimet mbi torturat fizike e psikologjike që keni vuajtur atëherë? A ju dhemb ende ajo kohë?
Njerëzit që sakrifikuan shumëçka nga jeta, ju është ofruar shumëçka, por i kanë refuzuar e kanë zgjedhur një rrugë tjetër. Ata nuk brengosen në situata të caktuara, nuk brengosen për fatin personal të tyre. Kam bindjen se nganjëherë këta njerëz edhe kaliten dhe arrijnë të mbijetojnë, sepse qëllimi është më i lartë se sa vuajtja individuale.
-A mësohesh me të keqen?
Jo, unë mendoj se rreziku më i madh është nëse intelektuali pranon të mësohet me të keqen. Sepse e keqja që është e jashtëzakonshme, shndërrohet në të zakonshme e kjo është rreziku më i madh- ta pajtohesh me të keqen. Mendoj se është detyrë, e intelektualëve që të mos lejojnë që e keqja të shndërrohet ne normale. Kështu ka vepruar Sokrati, kështu ka vepruar edhe “Laookoni”. Ky nuk është roman tradicional, është roman i kodit simbolik. Nuk është kronologjik dhe pjesë të romanit tregohen edhe përmes letrave, thyerjet janë të mëdha në aspektin struktural. Nuk kemi të bëjmë me narratorin tradicional.
-Ju përfaqësoni, edhe me romanin, por, edhe me jetën tuaj, fatin e intelektualit të Kosovës. Ka pasur të tjerë, si Adem Demaçi që kanë qenë për shumë vite kanë vuajtur dënime të rënda. Sa artistë e shkrimtarë shqiptarë ka qenë në burgjet serbe?
Në vitin 2005, Adem Demaçi u zgjodh kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës, e unë nënkryetar. Ademi nuk arriti ta kryejë mandatin për shkaqe shëndetësore dhe në një kohë e bëra punën e tij unë. Më pas u zgjodha unë kryetar për një mandat. Mund të them se struktura më e persekutuar në Kosovë, kanë qenë një pjesë e shkrimtarëve. Një pjesë tjetër ka qenë e përkëdhelur.
-Cili ka qenë raporti juaj me Adem Demaçin?
Raport shumë të mirë kam pasur. Nuk kanë qenë kontaktet e vetme në Lidhjen e Shkrimtarëve, sepse kanë qenë edhe të mëparshme. Adem Demaçi ishte simbol i Lëvizjes Kombëtare shqiptare, i lëvizjes ilegale. Ata që nuk u instrumentalizuan politikisht, në forma të ndryshme janë persekutuar, ka që edhe janë mbytur në burg. Në Burgun Prishtinës në vitin 1964 kur është arrestuar për herë të dytë Adem Demaçi si kryetar i Lëvizjes për Bashkimin e Kosovës me Shqipërinë, Fazlli Greçevci ka qenë në atë kohë një prej poetëve të njohur, e bashkëveprimtar i Demaçit, e kanë mbytur në tortura në burgun e Prishtinës. Ka pasur edhe shkrimtarë që kanë ikur nga Kosova, si Ramadan Rexhepi; ose Teki Dervishi që ka qenë në burgun famëkeq Golioto (“Ishulli i thatë”) në një ishull në detin Adriatik.
-Folët për intelektualë që i kanë shërbyer pushtetit dhe intelektualë që e kanë kundërshtuar pushtetin. Në kushte të tjera, e njëjta gjë ka ndodhur edhe në Shqipëri. Debati është i kahershëm në Tiranë, po në Kosovë, a ka debate?
Po, ka. Për fat të keq në Kosovë disidenca ishte e dyfishtë; edhe kundra pushtetit edhe kundra Serbisë. Ne nuk kishim vetëm disidencë ideologjike, por kishim edhe disidencë kombëtare- konflikti më i madh i joni, ishte se ata bashkëpunonin me pushtetin dhe pjesa tjetër ishte kundër atij pushteti, sepse shqiptarët i trajtonte si qytetarë të dorës së dytë e të dorës së tretë.
Një intelektual të cilin e brengos fati i njerëzve të vet, nuk mund të pajtohet me disa politika.
-Ju është penalizuar familja ju, për shkak të burgosjes suaj?
Po. Vëllai u detyrua të braktiste studimet e veta. E kanë penguar e nuk e kanë lejuar të shkojë, për shkakun tim. Vëllain tjetër e kanë burgosur për shkakun tim.
-Ju gjithsej sa kohë keni qenë në burg?
Unë kam qenë në burgosje hetuese e më kanë marrë sa herë kanë dashur. Nuk kam pasur dënime të gjata, por kanë qenë burgosje nënhetim.
-Gjatë torturave, çfarë u kërkohej të thoshit?
Çfarë nuk na kërkohej. Problemi më i madh ishte që ata kërkonin që unë të rrezikoja pjesën më elitare të inteligjencës së Kosovës.
-Të akuzonit të tjerë, kjo u kërkohej?
Po, kjo më kërkohej. Të akuzoj Rexhep Qosjen, e shokët e tjerë intelektualë. E ky ishte rreziku më i madh. Të them të drejtën torturat ishin nga më të rëndat. Ata me çdo kusht kërkonin të montonin grupe ilegale, që nuk ekzistonin në mënyrë q të mënjanonin disa intelektualë shqiptarë që nuk ishin instrumentalizuar te pushteti si të tjerët.
-Duke pasur parasysh këto lloj torturash, a është e vështirë t’i fajësosh ata që në një farë mënyre, mund të jenë detyruar të gënjejnë, të pranojnë gjëra të paqena, ose mund të jenë detyruar të bëhen palë?
Nuk mund të arsyetoj poetë. Nuk dua ta rëndoj ndërgjegjen time, por po e morët, librin e historianit prof.dr. Haki Bajramit, “Dosja Demaçi”, që është një libër afro 500 faqe, ka arritur të depërtojë në Arkivin e Burgut të Prishtinës e të marrë tërë dokumentacionin e tri gjykimeve të Adem Demaçit- më 1959, më 1964 dhe më 1975. Të tria gjykimet e të gjitha deklaratat akuzuese të shokëve të tij shkrimtarë sot janë emra të njohur, kanë krijuar mite shqiptarët për ta, e ata janë akuzuesit e Adem Demaçit. Deklaratat janë aty. Unë nuk dua ta rëndoj ndërgjegjen time, ju do të befasoheshit po t’i mësonit emrat, e deklaratat janë shumë akuzuese ndaj tij. E asnjëherë, nuk i kanë kërkuar falje Adem Demaçit, falje publike e kam fjalën.