Intervistoi Ben Andoni – Në këto orë të fundit, një nga autoritetet që merret me menaxhimin e ish-kampit të Auschwitz-Birkenau, Anna Miszewska gjendet në Tiranë. Ajo ka folur për përvojën e saj, por edhe shumë probleme që lidhen me kujtesën dhe mënyrën sesi e menaxhon ajo punën. Në përvojën që do të ndajë me autoritetet shqiptare, ajo do të ofrojë përvojën e madhe të këtij muzeu të jashtëzakonshëm, që i ka dhënë aq shumë kujtesës…
Duhet të konsiderohet si një shenjë e mirë, ardhja juaj në Shqipëri për sa i përket kujtimit të së kaluarës, e cila është ende në axhendën e qeverisë sonë. Sa e vështirë është përballja e institucionit tuaj në lidhje me kujtesën dhe sa i ndjeshëm është shteti polak për veprimtarinë e Fondacionit të Auschwitz-Birkenau?
Ne të gjithë duhet të jemi shumë të kujdesshëm kur kemi të bëjmë me kujtesën – duhet t’u përmbahemi fakteve dhe t’i rezistojmë tundimit për të zgjedhur tregimet koherente, që shkojnë edhe me axhendat aktuale politike. Kjo vlen jo vetëm për vendet dhe qeveritë e tyre, por për të gjithë ata që janë të interesuar në të kaluarën në vetvete. Auschwitz është një vend i shenjtë – është një simbol i Holokaustit dhe një vend i martirizimit të shumë polakëve, romëve dhe sinti (popuj që ne i identifikojmë si romë) dhe shumë të tjerëve. Projekti ynë, i cili ka të bëjë me ruajtjen e mbetjeve fizike të përkujtimit për brezat e ardhshëm përmes financimit të projekteve të ruajtjes, ka pasur shumë mbështetje nga qeveria polake qysh nga fillimi. Ne kemi 38 vende që kanë vendosur të dhurojnë fonde për ndërmarrjen tonë, kurse Polonia është ndër donatorët tanë më të mëdhenj, me kontribut prej 10 milionë eurosh. Ministria polake e Kulturës është përgjegjëse për mbajtjen e shpenzimeve ditore të muzeut.
Shteti juaj ka nxjerrë një ligj në lidhje me trashëgiminë e Auschwitz-Birkenau dhe narracionin për të huajt. A mund t’ia shpjegoni më qartë publikut shqiptar?
Personalisht, unë nuk mendoj se kjo ka aq shumë kuptim në lidhje me rregullimin e së vërtetës historike dhe me aktet e ligjit, por ama nga ajo që kuptoj është se ligjvënësit tanë do ta rishqyrtojnë këtë ide. Nocioni i tyre nuk ishte të dëmtonte vuajtjet e ndonjë kombi, por të bënin të qartë se Polonia nuk ishte përgjegjëse për Holokaustin. Sigurisht që nuk ishte, qeveria polake në Londër kundërshtoi veprimet e nazistëve ndaj qytetarëve hebrenj të Polonisë dhe ishte rezistenca underground polake, e cila i informoi aleatët rreth situatës në Geto dhe se ekzistonin kampet e vdekjes. Shteti nuk është përgjegjës për veprimet e individëve, por ne si shoqëri duhet të kujtojmë se shumica prej nesh qëndruan indiferentë ndaj tragjedisë që erdhi mbi bashkatdhetarët tanë hebrenj. Të kujtojmë se 25% e të gjithë njerëzve që u është dhënë titulli i të drejtëve midis kombeve vijnë nga Polonia – kjo është shumë, por ne duhet ta vlerësojmë heroizmin e tyre dhe të kujtojmë se qëndrimi i tyre ishte i jashtëzakonshëm, pasi duke shpëtuar çifutët nuk ishte një rregull në Poloninë e pushtuar.
A mund t’ju pyesim, cili është objekti juaj real në lidhje me vizitën në Shqipëri?
Ne dëshirojmë që Shqipëria të jetë vendi i 39-të që bashkohet me projektin tonë. Auschwitz-Birkenau përfaqëson makthin e gjenocidit – ne të gjithë duhet të marrim përgjegjësinë për të ardhmen e saj. Ne kemi 2 milionë vizitorë nga e gjithë bota, të cilët vijnë për çdo vit në muze. Është një shans për të gjithë ne që të mësojmë brezat e rinj për faktin se çdo të thotë me të vërtetë lufta.
A mendoni se brezi më i ri po e lë pas dhe po e harron trashëgiminë e errët të nazizmit? A mendoni gjithashtu se i gjithë ky proces është i organizuar nga strukturat që janë të interesuara të mbajnë larg dhe të harrojnë trashëgiminë e Aushwitz-it?
Ne jetojmë në kohën e pasigurisë, bota po ndryshon me të vërtetë dhe situata politike në shumë vende është e paqëndrueshme. Kjo mund të çojë në rilindjen e tendencave të rrezikshme tek të rinjtë. Është detyra jonë të sigurohemi se ata do e dinë se duke pasur frikë nga “tjetra” nuk do t’i rregullojë problemet e botës bashkëkohore, por me siguri do të krijojë të reja. Gjithmonë do të ketë njerëz që do të mburren me urrejtjen dhe do të duken të fortë për të rinjtë. Mësimi nga Auschwitz është se mirësia është forca e vërtetë në botë.
Edhe revizionizmi i Holokaustit ka mbetur në periferi të ndërgjegjësimit publik që nga shekulli i nëntëmbëdhjetë (në Gjermani, revizionistët i referohen Holokaustit si Auschwitz-Lüge ose gënjeshtra e Auschwitz), gjatë dekadës së fundit revizionistët e kanë popullarizuar çështjen e tyre në një numër rastesh spektakulare në gjykata në Gjermani, Francë, Kanada dhe Shtetet e Bashkuara. Pse po ndodh tani, sipas mendimit tuaj?
Mohimi i Holokaustit është një çështje serioze, por unë nuk mendoj se duhet t’i trajtojmë seriozisht refuzuesit. Këta njerëz kërkojnë thjesht të kundërshtojnë dhe të bëjnë famë. Ata nuk duhet të jenë pjesë e diskursit kryesor, por mund të kenë ndikim. Kjo është arsyeja pse i trajtojmë të gjitha objektet që ruajmë natyrisht si relike, por gjithashtu kujtojmë se këto janë prova të gjenocidit. Qëllimi kryesor i ekipit të konservimit është mbrojtja e indit autentik të Auschwitz-it – kështu që askush nuk do të jetë në gjendje të thotë se nuk mund të provojmë se Holokausti ka ndodhur. Po, ne mundemi. Sigurisht që tmerri ka ndodhur aty.
S’ka një vend të dytë si Auschwitz-Birkenau për të kuptuar fushën e horrorit nazist. Por natyra e pashembullt dhe e pabarabartë e këtij tmerri e bën atë disi të papërshtatshëm për të qenë një mësim i dobishëm për parandalimin e gjenocidit sot. Kur shikoni diçka që duket si Birkenau, është pothuajse shumë e lehtë të thuhet, “kurrë më”. Në punën që bën fondacioni juaj, a keni ndonjë hulumtim shkencor rreth faktit: pse vinë deri në ditët tona realitete si të Auschwitz-it?
Nuk jam i sigurt nëse e kuptoj pyetjen saktë – fondacioni ynë ka vetëm një qëllim – për të ruajtur mbetjet fizike të Auschwitz-it, ndërsa Muzeu i Shtetit Auschwitz-Birkenau ka një departament të shkëlqyer shkencor. Njerëzit që punojnë në këtë departament po mësojnë ende fakte të reja rreth asaj se si funksionoi kampi, madje ende gjejnë tregime të reja. Kur vjen puna tek Auschwitz si një vend i mësimit – duhet thënë se ai mund të perceptohet edhe si një kundërshti për të mësuar pikërisht në këto varreza. Por, ne nuk kemi zgjedhje tjetër, sepse është gjithashtu një domosdoshmëri këqyrja e këtij realiteti. Nëse ne kemi një shans të vetëm për t’u treguar brezave të rinj se urrejtja, antisemitizmi dhe ksenofobia të çojnë në dhomat e gazit, atëherë është detyra jonë më e parë për ta bërë këtë. Përndryshe, vdekja e milionave do të shkonte në plehra.
Çfarë dini për rastin e Shqipërisë për kujtesën?
Unë e di se Shqipëria është shumë respektuese ndaj të kaluarës së saj – veçanërisht kohës që i përket regjimit të Enver Hoxhës. Ka vende të rëndësishme si burgu i Spaçit, i cili gjithashtu duhet të ruhet sepse historia që ata tregojnë duhet të dëgjohet dhe jo vetëm në Shqipëri, por në mbarë botën. Unë uroj më shumë njerëz të dinë se sa shqiptarë ishin të përfshirë në shpëtimin e hebrenjve gjatë Luftës II Botërore.
Një pyetje specifike, a ka ndonjë numër dhe dëshmi lidhur me shqiptarët që kanë qenë në Birkenau?
Ne e dimë për disa viktima nga Shqipëria, por nuk kemi fare informacion për to. Vetëm 10% e arkivave gjermane mbijetuan.
A është e vështirë për fondacionin tuaj të gjejë një gjuhë me donatorët kur bëhet fjalë për Birkenaun?
Jo, donatorët tanë e kuptojnë misionin tonë dhe duan të jenë pjesë e saj. Punët më të vështira që bën fondacioni ynë është bërë në Birkenau – kjo pjesë e kampit – në ndryshim me Auschwitz I, e cila u krijua në ndërtesën e mëparshme – u ndërtua nga të burgosurit nga materialet e dorës së dytë dhe ato nuk duhet të zgjasnin më shumë se 75 vjet. Donatorët tanë e dinë se nëse duam që brezat e ardhshëm të jenë në gjendje të vijnë dhe të bëjnë homazhe ndaj viktimave, duhet të veprojmë së bashku dhe madje duhet të veprojmë me shpejtësi.
Cilat janë sfidat tuaja institucionale në lidhje me këtë trashëgimi dhe përse mesazhet e hidhura të Auschwitz-it, sipas mendimit tuaj, nuk e ndalojnë këtë politikë represioni që duket se merr jetë të pafundme në Siri dhe në mbarë botën?
Është e tmerrshme që pas asaj që ndodhi gjatë Luftës së Dytë Botërore, ne ende u lejojmë njerëzve të pafajshëm të vuajnë. Ne të gjithë e dimë gabimin e kësaj lufte, por nuk gjejmë sa duhet kohë për të vepruar kundër. U bëj thirrje të gjithë lexuesve të bëjnë pjesën e tyre, madje deri edhe kontributin më të vogël në organizatat humanitare ose praninë e tyre në protestë, sepse qoftë edhe ky fakt e bën botën pak më të mirë. Zëri i fortë i opinionit publik bullgar shpëtoi jetën e 50 000 njerëzve! Ne duhet të jemi të zëshëm me mosmarrëveshjen tonë, edhe në Siria dhe Myanmar, por kushdo mund të jetë në vijë të drejtë. Nëse nuk tregojmë mëshirë ndaj atyre që vuajnë sot, nuk kemi të drejtë të presim solidaritet kur urrejtja troket në dyert tona.
A mendoni se rasti i Shqipërisë mund të mësojë nga përvoja e kujtesës së fondacionit tuaj?
Mendoj se mund të mësojmë nga njëri-tjetri. Megjithëse shumë më ndryshe, të dyja si historia e Shqipërisë, edhe e Polonisë janë shumë komplekse. Unë mendoj se ka një vlerë të madhe në ndarjen e eksperiencës së historisë sonë me të gjitha vendet e saj të errëta dhe të turpshme, kështu që ne kemi një kuptim më të mirë të botës në të cilën jetojmë.