Nga Dr. Jorina Kryeziu – Profil – Rami Saari (17.9.1963–, Petah-Tikva, Izrael) është përkthyes, poet, gjuhëtar, redaktor, kritik letrar dhe ligjërues në disa universitete të botës. Autor i tetë vëllimeve poetike dhe përkthyes, prej disa gjuhëve të huaja, i shtatëdhjetë e shtatë librave në prozë e në poezi, thuajse të gjitha të shoqëruara me shënime prej tij, parathënie a pasthënie. Qysh në moshë të re tregoi talent në zotërimin e shumë gjuhëve. Sot, ai është poliglot, njohës i shtatëmbëdhjetë gjuhëve: hebraisht (gjuha amë), finlandisht, greqisht, spanjisht, portugalisht, katalanisht, hungarisht, suedisht, estonisht, polonisht, rusisht, anglisht, arabisht, turqisht, galicianisht, maltezisht, mes të cilave edhe shqip.
Në Argjentinë kaloi fëmijërinë e hershme, ndërsa kur ishte 4 vjeç u kthye sërish në vendlindje. Arsimin fillor e atë të mesëm e kreu në vendlindje, në Petah-Tikva, qytet që ndodhet në lindje të Tel Avivit. Gjatë periudhës së shkollës së mesme mësoi finlandishten e pas kryerjes së detyrimit ushtarak u zhvendos në Helsinki, ku studioi gjuhësi dhe letërsi. Studimet e larta i kreu në Universitetin Helsinki (Finlandë), përgjatë viteve 1983–1989 dhe 1990–1992, ku studioi gjuhët semitike, uralike, gjuhë dhe letërsi greke e hungareze etj. Qysh në mars të vitit 1987, ende pa u diplomuar, filloi të shkruajë tekste këngësh, shkrime kritike, si dhe të përkthejë poezi, proza, sprova letrare dhe kritika letrare për shtëpitë botuese izraelite, revistat letrare dhe gazetat ditore. Në shtator 1989 deri në janar 1990 qëndroi në Hungari, në Universitetin “Eötvös Loránd” (Budapest), për të mbledhur materiale për temën e masterit, të titulluar “Huazimet semite në hungarisht”. Në vitin 1991 u certifikua si mësues i gjuhës hebraike nga Universiteti Hebraik i Jerusalemit. Më 2003 mbrojti shkëlqyeshëm (Summa cum laude) tezën e Doktoraturës, drejtimi Gjuhësi, me titull “Milót ha-jáxas ha-Maltézijot”/“Parafjalët në gjuhën malteze” (krahasuar me ato semitike), në Universitetin Hebraik të Jerusalemit, Fakulteti i Shkencave Humane, udhëhequr nga profesorët Gideon Goldenberg dhe Alexander Borg. Në të njëjtin vit, punimi i tij i doktoratës fiton çmimin “Bloomfield” dhe botua nga shtëpia botuese “Carmel” (Jerusalem).
Ligjërues:
– i gjuhës dhe i letërsisë hebraike në Universitetin Veror të Helsinkit, Finlandë (1983–1992, 1994; 2014–2018);
– i gjuhës dhe i letërsisë hebraike në Shkollën e Biblës në Helsinki, Finlandë (2017);
– zëv.lektor i Studimeve të Lindjes së Mesme, në Universitetin e Helsinkit, Finlandë (dy semestra, 2014);
– Trajnim i avancuar gjuhësor, Hebrew High School Teachers, Neta Program, Hebrew College, Boston, Masaçusets, SHBA (2003–2013);
– i maltishtes, Departamenti i Gjuhësisë, Universiteti Hebre i Jerusalemit, Izrael (1999–2002);
– i finlandishtes dhe i studimeve uralike, Departamenti i Gjuhësisë, Universiteti Hebre i Jerusalemit, Izrael (1996–2002);
– i gjuhësisë së përgjithshme, Departamenti i Gjuhësisë, Universiteti Hebre i Jerusalemit, Izrael (1995–2002);
– i gjuhës hebraike, Rothberg International School, Universiteti Hebre i Jerusalemit, Izrael (1992–1998);
– i gjuhës dhe i letërsisë hebraike në Universitetin Helsinki, Finlandë (1990–1991);
– i gjuhës dhe i letërsisë hebraike, The Jewish School, Helsinki, Finlandë (1990–1991);
– i gjuhës dhe i letërsisë hebraike, Universiteti “Eötvös Loránd”, Budapest, Hungari (1989–1990);
– i gjuhës dhe i letërsisë hebraike, në Universitetin e Helsinkit, Finlandë (1984–1989).
Çmime dhe nderime:
– Çmimi i Kryeministrit izraelit për poetët hebrenj (1996, 2003);
– Çmimi “Olschwung Founation” për librin Maslúl ha-keév ha-noáz (1998);
– Çmimi “Bloomfield”, për tezën e Doktoraturës (2003);
– Çmimi “Çernikhovsky”, për përkthime në disa gjuhë (Tel Aviv, 2006);
– Çmim nga Ministria e Kulturës dhe Shkencës e Izraelit, për përkthimin e veprës së poetit finlandez Sirkka Turkka (2007);
– Çmimi “Asraf”, nga Akademia e Gjuhës Hebraike, për krijimtarinë poetike dhe kontributin në pasurimin e letërsisë artistike të përkthyer në hebraisht (2010);
– Çmim nga Ministria e Arsimit dhe Kulturës e Finlandës për përkthimet nga finlandishtja në hebraisht (2010);
– “Autor në rezidencë”, Shkolla e Helsinkit për Studimet e Avancuara (2014).
Qysh nga viti 1987, Saari është poet, kritik letrar dhe përkthyes nga hebraishtja në: estonishte, finlandishte, greqishte, hungarishte, katalanishte, maltezishte, portugalishte, spanjishte, shqipe dhe turqishte, për disa shtëpi botuese izraelite, gazeta ditore dhe revista letrare. Gjithashtu, ka punuar si redaktor në shtëpitë botuese izraelite: “Hakibbutz hameuchad” (2006–2012), “Yad va-Shem” (2008–2011) dhe “Carmel” (2000–2008), si dhe redaktor kombëtar i faqeve izraelite për www.poetryinternational.org (2002–2006). Prej vitit 2003, Saari e ndan jetën midis disa vendeve të ndryshme të botës, si: Jerusalem, Athinë, Helsinki, Buenos-Aires dhe qytete të tjera.
Kontributi kryesor i Rami Saarit, në fushën e përkthimit, është përkthimi prej gjuhëve burimore, jo prej gjuhëve ndërmjetëse. Saari është konsideruar ndër përkthyesit më produktivë në hebraisht, laureuar me çmime të shumta për kontribut të posaçëm në pasurimin e letërsisë artistike të përkthyer në hebraisht. Çdo vit, thuajse dy–katër vepra të përkthyera prej tij janë botuar në Izrael. Sa u përket përkthimeve të tij prej shqipes (poezi, proza të shkurtra dhe romane), do të thoshim se është i pari që e sjell letërsinë shqipe në hebraisht prej origjinalëve, ndryshe nga përkthimet e mëparshme që ishin kryer përmes gjuhëve ndërmjetëse (kryesisht prej frëngjishtes e anglishtes etj.), që shërbenin si gjuhë ndërmjetëse për shqipen. Përkthimi i letërsisë sonë në gjuhën hebraike përbën njohjen e saj në një areal të veçantë dhe të paktë, në sasinë e përkthimeve, krahasuar me gjuhët e tjera që është përkthyer ajo, ku mbizotëron përkthimi prej gjuhëve të familjes indoevropiane. Me nismën e tij vetjake, ka bërë të mundur që letërsia shqipe të njihet në këtë areal me një numër të konsiderueshëm autorësh, si: Ismail Kadare, Ali Podrimja, Dritëro Agolli, Visar Zhiti, Mira Meksi, Lindita Arapi, Blendi Fevziu, Xhevahir Spahiu, Nasi Lera, Lindita Karadaku, Shaip Emërllahu, Betim Muço, Sabit Idrizi, Nase Jani, Dhimitër Pojanaku etj., së fundmi edhe Luljeta Lleshanaku (më 2017-n). Gjithashtu, R. Saari ka përkthyer edhe shumë shkrimtarë të tjerë botërorë, si: Jordi-Pere Cerdà, Salvador Espriu, Feliu Formosa, Tomàs Garcès, Llorenç Gomís, Josep Maria Llompart, Joan Margarit, Miquel Martí i Pol, Dolors Miquel, Joan Navarro, Salvador Oliva, Marta Pessarrodona, Josep Piera, Pere Rovira, Àlex Susanna, Joan Vinyoli (nga katalanishtja); Jaan Kaplinski, Ellen Niit, Ivar Sild, Emil Tode, Mari Vallisoo, Juhan Viiding (nga estonishtja); Juhani Ahvenjärvi, Paavo Haavikko, Pentti Holappa, Uuno Kailas, Riina Katajavuori, Eeva Kilpi, Aleksis Kivi, Eino Leino, Hannu Mäkelä, Lauri Otonkoski, Tommi Parkko, Helena Sinervo, Eira Stenberg, Ani Sumari, Eeva Tikka, Sirkka Turkka, Lauri Viita, Merja Virolainen (nga finlandishtja); Katerina Anghelaki Rouk, Thódoros Anghelópoulos, Nikos-Aleksis Aslánoglou, Kikí Dimoulá, Odysseus Elytis, Pitsa Galazi, Nikos Gatsos, Manos Hajidakis, Giorgos Ioannou, Leonidas Kakároglou, Kostas Kariotakis, Nikos Kavadías, María Laïná, Jenny Mastoraki, Markos Meskos, Alexandra Plastira, Miltos Sahtouris, Giorgos Seferis, Sotiris Trivizás, Haris Vlavianós, Giannis Yfandís (nga greqishtja); Endre Ady, Uri Asaf, Gyula Illyés, Attila József, Péter Kántor, Otto Orbán, János Pilinszky, Domokos Szilágyi, Géza Szőcs, József Tornai, Erzsébet Tóth (nga hungarishtja); Manuel Alegre, Eugénio de Andrade, Vasco Graça Moura, Sophia de Mello Breyner Andresen, Luís Miguel Nava, Vitorino Nemésio, Fernando Pessoa (nga portugalishtja); Marjorie Agosín, Carmen Albert, Rafael Alberti, Jose María Álvarez, María Victoria Atencia, Bernardo Atxaga, Irene Bleier Lewenhoff, Francisco Brines, Martha Canfield, Luisa Castro, Pablo Armando Fernández, Luisa Futoransky, Gloria Fuertes, Antonio Gamoneda, Federico García Lorca, Pedro Garfias, Juan Gelman, Jaime Gil de Biedma, Juan Antonio González Iglesias, Nicolás Guillén, Salvador Gutiérrez Solís, Miguel Hernández, Leopoldo de Luis, Julio Llamazares, César Antonio Molina, Pablo Neruda, Olga Orozco, José Emilio Pacheco, Yolanda Pantín, Cristina Peri Rossi, Alejandra Pizarnik, José Luis Reina Palazón, Claudio Rodríguez, Daniel Samoilovich, Eloy Sánchez Rosillo, Mario Satz, JenaroTalens, Miguel de Unamuno, José Ángel Valente, Ana Varela (nga spanjishtja) etj. Si vijon po paraqesim kronologjikisht të dhënat e detajuara për autorët e përkthyer:
1996
• פעלי-העזר של הלב מאת פטר אסטרהאזי, Esterházy Péter: A szív segédigéi, מהונגרית: רמי סערי, הוצאת שוקן, 1996 (nga hungarishtja).
• ההפוגה מאת מריו בנדטי, Mario Benedetti: La tregua, מספרדית: רמי סערי, הוצאת עם עובד, 1996 (nga spanjishtja).
1997
• זאת שממול מאת מאקיס ציטאס, Makis Tsitas: Πάτυ εκ του Πετρούλα, מיוונית: רמי סערי, הוצאת ידיעות אחרונות, 1997 (nga greqishtja).
1998
• טאבו מאת טימו ק’ מוקה, Timo K. Mukka: Tabu, מפינית: רמי סערי, הוצאת ידיעות אחרונות, 1998 (nga finlandishtja).
1999
• אהבה קטנה מאת אילה פננן, Eila Pennanen: Pientä rakkautta, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 1999 (nga finlandishtja).
• משורר בניו יורק מאת פדריקו גרסיה לורקה, Federico García Lorca: Poeta en Nueva York, מספרדית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 1999 (nga spanjishtja).
• משנאה לרחמים מאת מיגל דה אונמונו, Miguel de Unamuno: Del odio a la piedad, מספרדית: רמי סערי, הוצאת עם עובד, 1999 (nga spanjishtja).
• ירח של זאבים מאת חוליו לימסארס, Julio Llamazares: Luna de lobos, מספרדית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 1999 (nga spanjishtja).
• מהר, לבד ועכשיו מאת סירקה טורקה, Sirkka Turkka: Nopeasti, yksin ja nyt, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 1999 (nga finlandishtja).
2000
• שיבת הבן מאת אווה טיקה, Eeva Tikka: Pojan paluu, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2000 (nga finlandishtja).
• זיכרון השלג מאת חוליו לימסארס, Julio Llamazares: La lentitud de los bueyes / Memoria de la nieve, מספרדית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2000 (nga spanjishtja).
• הגשם הצהוב מאת חוליו לימסארס, Julio Llamazares: La lluvia amarilla, מספרדית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2000 (nga spanjishtja).
• הפירמידה מאת איסמעיל קאדרה, Ismail Kadare: Piramida, מאלבנית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2000 (nga shqipja).
2001
• קטעים מסרט אילם מאת חוליו לימסארס, Julio Llamazares: Escenas de cine mudo, מספרדית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2001 (nga spanjishtja).
• החבל מאת ויו מרי, Veijo Meri: Manillaköysi, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2001 (nga finlandishtja).
2002
• המשורר אומר את האמת מאת פדריקו גרסיה לורקה, Federico García Lorca: El poeta dice la verdad, מספרדית ומגלגית: רמי סערי,הוצאת כרמל, 2002 (nga spanjishtja).
• היונה והפרג מאת טימו ק’ מוקה, Timo K. Mukka: Kyyhky ja unikko, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2002 (nga finlandishtja).
• לכבוד הכבוד מאת יורגוס יואנו, Giórgos Ioánnou: Για ένα φιλότιμο, מיוונית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2002 (nga greqishtja).
2003
• בעל בבל / מכתב אהבה מאת פרננדו ארבאל, Fernando Arrabal: Baal Babilonia / Carta de amor, מספרדית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2003 (nga spanjishtja).
• פדרו פארמו מאת חואן רולפו, Juan Rulfo: Pedro Páramo, מספרדית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2003 (nga spanjishtja).
• טבילת הדרקון מאת אווה טיקה, Eeva Tikka: Lohikäärmekylpy, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2003 (nga finlandishtja).
• דלת לחלום מאת אונו קיילאס, Uuno Kailas: Ovi uneen, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2003 (nga finlandishtja).
2004
• האי מאת ראיה סייקינן, Raija Siekkinen: Saari, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2004 (nga finlandishtja).
• שנת הארנב מאת ארטו פאסילינה, Arto Paasilinna: Jäniksen vuosi, מפינית: רמי סערי, הוצאת עם עובד, 2004 (nga finlandishtja).
• מהחלון הגבוה ביותר מאת פרננדו פסואה, Fernando Pessoa: Da mais alta janela – A poesia do Alberto Caeiro, מפורטוגזית: רמי סערי, פרנסישקו דה קושטה רייש ויורם ברונובסקי, הוצאת כרמל, 2004 (nga portugalishtja).
• עזראל מאת קארוי פאפ, Pap Károly: Azarel, מהונגרית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2004 (nga hungarishtja).
• אם כי כבר מאוחר מאת אנטוניו גמונדה, Antonio Gamoneda: Aunque ya es tarde, מספרדית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2004 (nga spanjishtja).
2005
• השיר על ילדי סיביר מאת טימו ק’ מוקה, Timo K. Mukka: Laulu Sipirjan lapsista, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2005 (nga finlandishtja).
• כף-דבש / שחורי מאת אינו לינו, Eino Leino: Mesikämmen/Musti, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2005 (nga finlandishtja).
• מדינת גבול מאת אמיל טודה (שם העט של טנו אנפלו), Emil Tode: Piiririik, מאסטונית: רמי סערי, סדרת “צפון”, הוצאת הקיבוץ המאוחד, 2005 (nga estonishtja).
2006
• גבר זר בא למשק מאת מיקה ולטרי, Mika Waltari: Vieras mies tuli taloon, מפינית: רמי סערי, סדרת “צפון”, הוצאת הקיבוץ המאוחד, 2006 (nga finlandishtja).
• חיי איסמעיל פריק פשה מאת ראה גלנאקי, Réa Galanáki: Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά, מיוונית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2006 (nga greqishtja).
• הווידוי של לוסיו מאת מריו דה סא-קרנירו, Mário de Sá-Carneiro: A confissão de Lúcio, מפורטוגזית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2006 (nga portugalishtja).
• עמוק בלב היער מאת סירקה טורקה, Sirkka Turkka: Syvällä metsän sisällä, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2006 (nga finlandishtja).
• פלטרו ואני מאת חואן רמון חימנס, Juan Ramón Jiménez: Platero y yo, מספרדית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2006 (nga spanjishtja).
• מה עשיתי מן החיים? מאת פרננדו פסואה, Fernando Pessoa: Que fiz eu da vida? – A poesia do Álvaro de Campos, מפורטוגזית: רמי סערי ופרנסישקו דה קושטה רייש, הוצאת כרמל, 2006 (nga portugalishtja).
2007
• הפרפר חוצה את הכביש מאת אווה קילפי, Eeva Kilpi: Perhonen ylittää tien, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2007 (nga finlandishtja).
• כיכר היהלום מאת מרסה רודורדה, Mercè Rodoreda: La plaça del diamant, מקטלאנית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2007 (nga katalanishtja).
• חיילי סלמיס מאת חווייר סרקס, Javier Cercas: Soldados de Salamina, מספרדית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2007 (nga spanjishtja).
2008
• הקרח והטיטניק מאת יאן קפלינסקי, Jaan Kaplinski: Jää ja Titanic, מאסטונית: רמי סערי, סדרת “צפון” הוצאת הקיבוץ המאוחד, 2008 (nga estonishtja).
• חיות מאת מיגל טורגה, Miguel Torga: Bichos, מפורטוגזית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2008 (nga portugalishtja).
• איזון על כבל חשמל מאת יוסף ונטורה, Iosíf Ventoúra: Ισορροπία σε καλώδιο, מיוונית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2008 (nga greqishtja).
• לפני שירד הלילה מאת רינלדו ארנס, Reinaldo Arenas: Antes que anochezca, מספרדית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2008 (nga spanjishtja).
• על העמוד היציב מאת פרננדו פסואה, Fernando Pessoa: Na coluna firme – A poesia do Ricardo Reis, מפורטוגזית: רמי סערי ופרנסישקו דה קושטה רייש, הוצאת כרמל, 2008 (nga portugalishtja).
2009
• הטיהור מאת סופי אוקסנן, Sofi Oksanen: Puhdistus, מפינית: רמי סערי, הוצאת כנרת זמורה-ביתן, 2009 (nga finlandishtja).
• כשסבא גלש לפינלנד מאת דניאל כץ, Daniel Katz: Kun isoisä Suomeen hiihti, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2009 (nga finlandishtja).
• ח’ליף החסידה מאת מיהאי בביץ’, Mihály Babits: A gólyakalifa, מהונגרית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2009 (nga hungarishtja).
• חמניות עיוורות מאת אלברטו מנדס, Alberto Méndez: Los girasoles ciegos, מספרדית: רמי סערי, הוצאת עם עובד, 2009 (nga spanjishtja).
• Iosif Ventura: Ισορροπία σε καλώδιο, “Carmel”, 2009 (nga greqishtja).
2010
• ערפל מאת מיגל דה אונמונו, Miguel de Unamuno: Niebla, מספרדית: רמי סערי, הוצאת עם עובד, 2010 (nga spanjishtja).
• אפריל שבור מאת איסמעיל קאדרה, Ismail Kadare: Prilli i thyer, מאלבנית: רמי סערי, הוצאת כתר, 2010 (nga shqipja).
• בורדינג הום מאת גירמו רוסלס, Guillermo Rosales: Boarding Home, מספרדית: רמי סערי, הוצאת כתר, 2010 (nga spanjishtja).
2011
• מלחמה ומלחמה מאת לאסלו קרסנהורקאי, Krasznahorkai László: Háború és háború, מהונגרית: רמי סערי, הוצאת בבל, 2011 (nga hungarishtja).
• המשאלה של קיאנדה מאת פפטלה, Pepetela: O desejo de Kianda, מפורטוגלית: רמי סערי, הוצאת מחברות לספרות, כנרת, זמורה-ביתן, דביר, 2011 (nga portugalishtja).
2012
• אבן מקיר מאת מריה ברבל, Maria Barbal: Pedra de tartera, מקטלאנית: רמי סערי, הוצאת רימונים, 2012 (nga katalanishtja).
• מוכר האתמולים מאת ז’וזה אדוארדו אגואלוזה, José Eduardo Agualusa: O vendedor de passados, מפורטוגזית: רמי סערי, הוצאת מחברות לספרות, כנרת, זמורה-ביתן, דביר, 2012 (nga portugalishtja).
• יוהה מאת יוהני אהו, Juhani Aho: Juha, מפינית: רמי סערי, סדרת “צפון”, הוצאת הקיבוץ המאוחד, 2012 (nga finlandishtja).
• בית מאיה מאת אסה דה קירוש, Eça de Queiroz: Os Maia, מפורטוגזית: רמי סערי ופרנסישקו דה קושטה רייש, הוצאת כנרת זמורה-ביתן, 2012 (nga portugalishtja).
• התאונה מאת איסמעיל קאדרה, Ismail Kadare: Aksidenti, מאלבנית: רמי סערי, הוצאת כתר, 2012 (nga shqipja).
2013
• מעבר להר הירוק מאת פרננדו פסואה, Fernando Pessoa: De lá do monte verde, מפורטוגזית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2013 (nga portugalishtja).
• דאלי: אוטוביוגרפיה מצוירת – שיר ניצחון עם חרוז אצילי לכבוד גאלה וסלבדור דאלי מאת קרלס פז’ס דה קלימן, Carles Fages de Climent: El triomf i en rodolí de la Gala i en Dalí, מקטלאנית: רמי סערי, הוצאת צלטנר, 2013 (nga katalanishtja).
2014
• בית מלקיאס מאת אנדראה דל פואגו, Andrea del Fuego: Os Malaquias, מפורטוגזית: רמי סערי, הוצאת כנרת זמורה-ביתן, 2014 (nga portugalishtja).
• עיקר העיקרים מאת יאניס ריצוס, Yannis Ritsos: Το πιο αρκετό, מיוונית: רמי סערי, הוצאת רימונים, 2014 (nga greqishtja).
• פשעו של האב אמארו מאת אסה דה קירוש, Eça de Queiroz: O crime do padre Amaro, מפורטוגזית: רמי סערי ופרנסישקו דה קושטה רייש, הוצאת כרמל, 2014 (nga portugalishtja).
• נוף הירח / פיין ואן ברוקלין מאת מיקה ולטרי, Mika Waltari: Kuun maisema / Fine van Brooklyn, מפינית: רמי סערי, סדרת “צפון”,הוצאת הקיבוץ המאוחד, 2014 (nga finlandishtja).
• הקול של כל העולמות מאת רמי סערי, תרגומי שירה מאת ארבעים משוררים ותשע שפות, עורכים: דרור בורשטיין ויונתן ברג, הוצאת הליקון, 2014. Ha-qol shel qol ha-‘olamot (Zëri i të gjitha botëve), antologji ku përfshihen dyzet poetë, redaktorë: Dror Burstein, Jonatan Berg (nga nëntë gjuhë).
2015
• הטוחן המיילל מאת ארטו פאסילינה, Arto Paasilinna: Ulvova mylläri, מפינית: רמי סערי, הוצאת עם עובד, 2015 (nga finlandishtja).
2016
• גן על יד הים מאת מרסה רודורדה, Mercè Rodoreda: Jardí vora el mar, מקטלאנית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2016 (nga katalanishtja).
• הספינה עומדת לצאת מאת פרננדו פסואה, Fernando Pessoa: Poesia 1902-1917, מפורטוגזית: רמי סערי ופרנסישקו דה קושטה רייש,הוצאת כרמל, 2016 (nga portugalishtja).
• הגליל מאת רונלדו קוריה די בריטו, Ronaldo Correia de Brito: Galiléia, מפורטוגזית: רמי סערי, הוצאת בבל, 2016 (nga portugalishtja).
• כנסיית כלבים מאת סירקה טורקה, Sirkka Turkka: Koirien kirkkoa, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2016 (nga finlandishtja).
2017
• תוגת ההתנגדות מאת לאסלו קרסנהורקאי, Krasznahorkai László: Az ellenállás melankóliája, מהונגרית: רמי סערי, הוצאת בבל, 2017 (nga hungarishtja).
• עשרים שירי אהבה וזמר נואש / מאה סונטות של אהבה מאת פבלו נרודה, Pablo Neruda: Veinte poemas de amor y una canción desesperada / Cien sonetos de amor, מספרדית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2017 (nga spanjishtja).
• נקודת ההיעלמות מאת יואל האהטלה, Joel Haahtela: Katoamispiste, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2017 (nga finlandishtja).
• החיים יפים, אחי מאת נאזים חכמת, Nâzım Hikmet: Yaşamak Güzel Şey Be Kardeşim, מטורקית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2017 (nga turqishtja).
• מעגן מאת פנטי הולפה, Pentti Holappa: Ankkuripaikka, מפינית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2017 (nga finlandishtja).
2018
• למכירה מאת וסיליס קונסטנטינו, Βασίλης Κωνσταντίνου: Πωλείται, מיוונית: רמי סערי, הוצאת כרמל, 2018 (nga greqishtja).
Përkthime të poezive shqiptare:
– השערות (Ha-searot/(Flokët) nga Visar Zhiti, botuar në gazetën ditore izraelite Ha-Aretz (më 1.11.1996), marrë nga libri Kujtesa e ajrit (Tiranë: Shtëpia Botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve, 1993);
– אירופה בלי זנב (Eropa bli zanav/ Evropa pa bisht) nga Ali Podrimja, botuar në Ha-Aretz (më 26.3.1999);
– או, או (O, o/ Ose ose) nga Ali Podrimja, botuar në Ha-Aretz (më 2.4.1999);
– למה האלבנים אינם מזדקנים (Lama ha-albanim einam mizdaqnim/ Pse nuk plaken shqiptarët) nga Ali Podrimja, botuar në revistën izraelite Helikon, numër 29, dimër 1999;
– Një antologji e shkurtër poetike, botuar në Ha-Aretz, më 16.4.1999:
– Tvusat ha-balkan ba-qrav neged ha-turqim, sde Kosovo, 1389/ Mundja e ballkanasve nga turqit në Fushën e Kosovës më 1389, nga Ismail Kadare;
– Tiyul arvit be-ir kvusha/ Për shëtitje në mbrëmje në një qytet të pushtuar dhe Historia/ Histori nga Xhevahir Spahiu;
– Yom exad yoter miday/ Një ditë më shumë, Sarid mi-sof ha-mea/ Relike të fundshekullit dhe Ha-gehinom ibed et mashmauto/ Ferri e humbi kuptimin nga Ali Podrimja;
– Ba-yam shel Homeros/ Në det i Homerosit nga Visar Zhiti;
– Ketem dam/ Një njollë gjaku nga Lindita Arapi;
– אני רוצה לחיות (Ani roce lixyot/ Dua të jetoj) nga Ali Podrimja, botuar në Ha-Aretz, më 20.5.1999;
– הדברים הקטנים (Ha-dvarim ha-qtanim/ Gjëra të vogla), nga Visar Zhiti, botuar në Ha-Aretz, më 6.8.1999;
– החלונות (Ha-xalonot/ Dritaret), nga Visar Zhiti, botuar në Helikon, numër 35, pranverë 2000;
– מסע עם זאבים (Masá im zeevim/ Udhëtim me ujq) nga Ali Podrimja, botuar në Helikon, numër 39, dimër 2001;
– בית בלי בעל (Bait bli baal/ Shtëpia pa zot) nga Ali Podrimja, botuar në Ha-Aretz, më 2.4.2002;
– (Immo shel ha-meshorer/ Nëna e poetit) nga Visar Zhiti, botuar në Ha-Aretz, më 2.8.2002;
– כמה דברים מחכים לי; השוק הישן; – ! – : * * *(Kamma dvarim mexakim li/ Sa gjëra më presin, Ha-shuq ha-yashan/ Tregu i vjetër dhe – ! -; * * *) nga Visar Zhiti, botuar në revistën Shvo, numër 9, dimër 2002;
– תפוחי טטובה; המיזם השבור; לאן אנו הולכים (Tapuxey Tetova/ Mollat e Tetovës, Ha-mezam ha-shavur/ Projekti i thyer, Lean anu holxim/ Ku po shkojmë dhe Ha-maraton ha-albani/ Maratoni shqiptar) nga Shaip Emërllahu, botuar në revistën Shvo, numër 9, dhjetor 2005;
– כמעט; הצבעוני השחוק; ארוס; מצב; תקווה; חורף במחוזות החוף (Kimát/ Pothuajse, Ha-civoni ha-shaxuq/ Tulipani i veshur, Eros/ Eros, Macav/ Gjendje, Tiqva/ Shpresa dhe Xoref bi-mxozot ha-xof/ Dimri në krahina bregdetare) nga Dhimitër Pojanaku, botuar në revistën Carmel, numër 12, dimër 2006;
– אשליה (Ashlaya/ Iluzion) nga Betim Muço, botuar në Ha-Aretz, më 12.4.2006;
– ממהרים למות (Memaharim lamut/ Ata nxitojnë të vdesin, marrë nga Fëmijët e natyrës) nga Luljeta Lleshanaku, botuar në Ha-Aretz, më 28.8.2017.
Përkthimi i letërsisë shqipe në gjuhën hebraike përbën njohjen e saj në një areal të veçantë dhe të paktë, në sasinë e përkthimeve, krahasuar me gjuhët e tjera, në të cilat është përkthyer letërsia shqipe, ku mbizotëron përkthimi prej gjuhëve indoevropiane. Përkthimi i autorëve shqiptarë në këtë gjuhë semitike, pjesë e familjes së gjuhëve afroaziatike, përbën një fushë të veçantë studimore, si në rrafshin formal ashtu edhe atë përmbajtjesor, sidomos në zhanrin poetik, ku vlen të theksojmë disa veçori formale, si: – sistemi shkrimor/ shkrimi nga e djathta në të majtë; alfabete katërçipërisht të ndryshme; mungesa e zanoreve, të cilat zëvendësohen prej shenjave që i përfaqësojnë ato; struktura metrike, muzikaliteti, figuracioni etj.; çështje të cilat mund të jenë ngasje për studime të mëvonshme, pasi përmes këtij numri special synojmë që të dhënat të bëhen fillimisht të njohura për lexuesin e gjerë. Mri speNga ana tjetër, objekt i mëvonshëm studimi mbeten edhe një sërë çështjesh të tjera, mes syresh: në ç’shkallë është ruajtur besnikëria ndaj origjinalit; përqasjet formale dhe ajo përmbajtjesore të pjesëve/veprave të përkthyera; devijimet, shmangiet kuptimore e ato sintaksore; humbjet dhe kompensimet apo mungesorët dhe barasvlerësit, çështje të cilat synojmë të jenë ngasje për trajtime më të gjera të kësaj tematike/përkthimet shqip–hebraisht të letërsisë shqiptare, e sidomos përkthimet shqip–frëngjisht–hebraisht do të përbënin një objekt më të gjerë e më të veçantë studimi. Duhet thënë se romanet e para të letërsisë shqipe në hebraisht janë kryer prej frëngjishtes (romani Gjenerali…), gjuhë e cila shërbeu si ndërmjetëse për shqipen, jo vetëm për arealin izraelit, por edhe për areale të tjera gjuhësore, përmendim këtu rastin e veprave kadareane. Letërsia e vendit të vogël dhe e gjuhës indoevropiane (degë e veçantë e saj), u bë e njohur përmes një gjuhe tjetër, të po një gjuhe indoevropiane/frëngjishtes, por e familjes së gjuhëve romane.
– Si dhe kur nisi interesimi i Ramit Saarit për letërsinë shqipe?
Interesimi i R. Saarit për shqiptarët, kulturën dhe letërsinë tonë nisi herët, përpara se të ndërmerrte përkthimin e autorëve shqiptarë. Fillimisht, më 10.8.1995, botoi një artikull në të përditshmen izraelite Ha-Aretz, nën titullin “Infiltrimi i Shqipërisë: statusi i refugjatit shqiptar në Athinë”, në lidhje me situatën e shqiptarëve në Athinë, ku dhe ka jetuar. Artikulli do të pasohej nga të tjerë, si vijon:
– Artikull për letërsinë shqiptare dhe gjendjen në Kosovë, nxitur nga bombardimet serbe ndaj popullsisë shqiptare në Kosovë, botuar në suplementin dedikuar letërsisë shqiptare në gazetën Ha-Aretz (më 16.4.1999), me titull:
החיים ממש נפלאים אם אינך יודע עליהם שום דבר (אשנב אל הספרות האלבנית) /“Ha-xayim mamash niflaim im enxa yodea alehem shum davar: eshnav el ha-sifrut ha-albanit” (“Jeta është e mrekullueshme nëse nuk di asgjë për të”), përkthyer edhe në gjuhë të tjera: anglisht “Unrepressed in word and deed” nga Vivian Eden; suedisht “Okuvade I ord och gärning” nga Anna Mannil, botuar në Finlandë, në revistën Ny tid, nr. 12, mars 2001;
– Një tjetër artikull joletrar për gjendjen e emigrantëve shqiptarë në Greqi (Athinë), botuar në Ha-Aretz (më 20.9.2012), me titull:
התגנבות יחידים מאלבניה (על מצב הפליטים האלבנים באתונה) /“Hitganvut yexidim me-Albania” (“Të kalosh kufirin i vetëm nga Shqipëria”).
– Shkrimtarët shqiptarë e përkthyer
Siç u latpërmend, Rami Saari është konsideruar një ndër përkthyesit më produktivë të autorëve botërorë në hebraisht. Me një përvojë të gjatë e të pasur përkthimore, e jo vetëm, ndër shkrimtarët shqiptarë të përkthyer janë: Ismail Kadare, Ali Podrimja, Dritëro Agolli, Visar Zhiti, Lindita Arapi, Mira Meksi, Nasi Lera, Xhevahir Spahiu, Blendi Fevziu, Lindita Karadaku, Shaip Emërllahu, Betim Muço, Sabit Idrizi, Nase Jani, Dhimitër Pojanaku etj., së fundmi edhe Luljeta Lleshanaku, prej të cilëve ka përkthyer poezi, proza të shkurtra dhe romane. Përkthimet e Rami Saarit të letërsisë sonë, kryesisht të poezive dhe të prozave të shkurtra, janë botuar më së shumti në shtypin izraelit, ndërsa vepra të plota janë tri romane nga shkrimtari Ismail Kadare. Ndërkohë vetë Saari konfirmon se përzgjedhja e pjesëve të përkthyera është bërë prej vetë atij, përmes leximit të letërsisë sonë në shqip, por një sërë peripecish ka hasur për të marrë autorizimin e autorëve apo për të financuar përkthimet, për të cilat, vende si Shqipëria dhe Kosova, shprehet ai, nuk mund të mbulojnë përkthimin e autorëve të tyre.
– Përkthimet e para dhe tri botime të plota (romanet e I. Kadaresë)
Përkthimet e para të R. Saarit nga shqipja datojnë herët, qysh në vitin 1996. Përkthimi i parë është tregimi i shkrimtarit Dritëro Agolli, Pesha e turpit – משא החרפה (Masa ha-xerpa), botuar në Ma’ariv, më 27 shtator 1996; në të njëjtin vit përkthen edhe poezinë Flokët השערות (Ha-searot) të Visar Zhitit, botuar në Ha-Aretz, më 1.11.1996. Këto përkthime, të botuara në shtypin izraelit, do të ndiqen nga të tjera të njëpasnjëshme, të cilat do t’i pasqyrojmë si vijon në kronologjinë e mëposhtme të përkthimeve.
Rami Saari ka përkthyer tri romane prej letërsisë shqiptare, të tria veprat e Ismail Kadaresë, shkrimtarit më të përkthyer shqiptar, deri më sot në dyzet e shtatë gjuhë të botës (së fundmi në bengalisht dhe në bjellorusisht). Nëse i referohemi përkthimit të veprës kadareane në hebraisht do të thoshim se ekzistojnë shtatë vepra të përthyera, ndër të cilat, katër janë përkthyer prej frëngjishtes (Gjenerali…; Viti i mbrapshtë dhe Krushqit janë të ngrirë, në një botim të vetëm – ashtu sikurse edhe në botimin frëng ; dhe Piramida) dhe tri prej shqipes prej Rami Saarit (Piramida , Prilli i thyer dhe Aksidenti). Përkthimi i veprës kadareane në frëngjisht, në vitet ’70 të shekullit XX, shkaktoi një rritje të interesit evropian dhe ndërkombëtar për këtë vepër. Por, përkthimi prej gjuhës ndërmjetëse/frëngjishtes nuk ishte një dukuri që ndodhte vetëm për gjuhët e largëta, por edhe për ato fqinje, siç është italishtja (rasti i romanit Daullet e shiut/I tamburi della pioggia, përkthyer prej frëngj. Les tambours de la pluie etj.). Pas viteve 2000, do të shënohen dukuri të veçanta për letërsinë shqipe, lidhur me përkthimet, siç janë:
– përkthimet prej origjinalëve/shqipes; dhe
– shtimi i gjuhëve të huaja/tejevropiane dhe i arealeve të largëta,
ku vend të rëndësishëm zë përkthimi i veprës kadareane.
Për gjuhën hebraike vetëm përkthyesi Rami Saari do ta sillte letërsinë shqiptare të përkthyer prej shqipes. Shkrimtari Ismail Kadare më 2015-n u nderua me çmimin “Jerusalem Prize”, në Panairin Ndërkombëtar të Librit në Jerusalem, për trajtimin e temave universale dhe të lirisë së individit në shoqëri. Juria e vlerësoi veprën kadareane për rrëfimin ironik e magjepsës, duke vënë në dukje se ai shkruan “për fajin kolektiv dhe natyrën e padepërtueshme të së vërtetës” .
Përkthime të romaneve shqiptare:
– Fragment nga romani Piramida: איסמעיל קאדרה (Avaq melaxim/ Pluhuri i mbretërve). Pra, romani Piramida fillimisht u botua si fejton në gazetën Ha-Aretz, më 14 maj 2000;
– Romani Piramida: הפירמידה (Ha-piramida), botuar në Jerusalem nga shtëpia botuese “Karmel”, në qershor të vitit 2000, përmban 142 faqe. Botimi shoqërohet me një pasthënie të Orli Glodwasser dhe të Rami Saarit, transkriptimi i emrave është bërë nga Racheli Shalomi-Hen.
– Botim i veçantë (audiokasetë) i Ha-Piramidah: Pegishah im ha-meshorer ha-Albani Ismail Ḳadareh, regjistrimi i programit radiofonik të transmetuar në vitin 2000 në hebraisht dhe në frëngjisht, intervistë me shkrimtarin Ismail Kadare për romanin Piramdia.
– Romani Prilli i thyer: אפריל שבור (April shavur), botuar në Jerusalem nga shtëpia botuese “Keter”, në korrik të vitit 2010, përmban 219 faqe.
– Romani Aksidenti: התאונה (Ha-Teunah), botuar në Jerusalem nga shtëpia botuese “Keter”, në nëntor të vitit 2012, përmban 263 faqe.
Përkthime të prozës së shkurtër shqiptare:
– משא החרפה (Masa ha-xerpa/ Pesha e turpit) nga Dritëro Agolli, botuar në gazetën Ma’ariv, më 27.9.1996;
– שלוש אהבות(Shalosh ahavot/ Tri dashuri) nga Lindita Karadaku, botuar në Ma’ariv, më 10.10.1997;
– הפחד (Ha-paxad/ Frika) nga Nasi Lera, botuar në Ma’ariv, më 4.10.1998;
– חציו האחר של העולם (Xecyo ha-axer shel ha-olam/ Gjysma e tjetër e botës) nga Blendi Fevziu, botuar në Ha-Aretz, më 6.4.1999;
– הנעליים גבוהות העקבים (Ha-naalayim gvohot ha-aqevim/ Këpucët me taka të larta) nga Mira Meksi, botuar në Ha-Aretz, më 16.4.1999;
– כשענפי הצפצפה נטפו (Kshe-anfey ha-cafcafa natfu/ Kur degët e plepit hidhnin shi) nga Bashkim Canaj, botuar në Ha-Aretz, më 19.3.2010 dhe më 4.7.2010;
– מאלף הנמרים (Mealef ha-nemerim/ Zbutësi i tigrave) nga Visar Zhiti, botuar në Ha-Aretz, më 30.7.2010;
– רסיסי הראי (Resisey ha-reyi/ Copat e thyera e pasqyrës) nga Visar Zhiti, botuar në Ha-Aretz, më 25.3.2011;
– ציפורני הלילה (Ciporney ha-laila/ Thonjtë e natës) nga Nasi Lera, botuar në Ha-Aretz, më 8.5.2012 dhe më 20.9.2012;
– אופניו של הסטודנט הזר (Ofanav shel ha-studen ha-zar/ Biçikleta e studentit të huaj) nga Visar Zhiti, botuar në Ha-Aretz, më 10.5.2013;
– השכר (Ha-saxar/ Mëditja) nga Sabit Idrizi, botuar në Ha-Aretz, më 30.8.2013;
– אוטו הזבל הגדול (Oto ha-zevel ha-gadol/ Makina e madhe e plehrave) nga Visar Zhiti, botuar në Ha-Aretz, më 24.10.2014;
– ארבע הערות על בדל הסיגריה (Arba hearot al bdal ha-sigarya/ Katër shënime për cigare) nga Nase Jani, botuar në Ha-Aretz, më 24.10.2014
Veprat e Rami Saarit
Hine, macáti et bejtí (Vini re, e gjeta vatrën time), “Alef”, 1988;
Gvarímba-cómet (Burra në udhëkryq), 1991, “Sifriat Poalim”;
Maslúl ha-keév ha-noáz (Rruga e dhimbjes së patrembur), 1997, “Schocken”;
Ha-séfer ha-xaj (Libri i jetës), 2001, “Hakibbutz Hameuchad”
Káma, káma mil xamá (Aq shumë, aq shumë luftë, 2002), “Hakibbutz Hameuchad”;
Milót ha-jáxas ha-Maltézijot (Parafjalët në gjuhën malteze/ doktoratura), 2003, “Carmel”;
Ha-šogun ha-xamiší (Shoguni i pestë), 2005, “Hakibbutz Hameuchad”;
Tab’ót ha-šaním (Unazat e viteve), 2008, “Hakibbutz Hameuchad”;
Mavó le-valshanútminít (Hyrje në gjuhësinë seksuale), 2013, “Carmel”;
Bne Kavafis u-nkhadáv (Bijtë dhe nipërit e Kavafisit), 2015, “Carmel”;
Mesarím mi-loikhpatlistán (Mesazhe nga “Askundolandi”), 2016, “Carmel”.
Krijimtaria artistike e Rami Saarit
– Përkthimi i veprës poetike të Rami Saarit (në trembëdhjetë gjuhë)
Rami Saari ka botuar disa vëllime poetike në hebraisht dhe katër antologji të përkthyera: tri në greqisht (nga Chryssoula Papadopoulou, më 2006, nga Thodoris Sklavounos, më 2018) dhe nga Matina Saksoni, 2019), në shqip (nga Bardhul Toda, më 2017). Pjesë nga krijimtaria e tij poetike janë përkthyer në trembëdhjetë gjuhë të botës, si: spanjisht (nga Iñaki Romojaro Aparicio, Ester Solay-Levi, Javier de la Puerta, Lihie Talmor, Florinda Goldenberg, Verónica Zondek); anglisht (nga Vivian Eden, Lisa Katz, Chaya Amir); shqip , nga Natasha Lushaj, Silke Liria Blumbach, Andi Kosta, të botuara në organe të shtypit shqiptar (Mehr Licht!, Temp, Drita etj.), si dhe përmbledhjen poetike të përkthyer nga Bardhul Toda (Përshpirtje: poezi, Tiranë: Onufri, 2017); greqisht (nga Thodoris Sklavounos, Chryssoula Papadopoulou, Dimitris Andreadis, Ion Vassileiadis); finlandisht (nga Minna Tuovinen, Matti Nevalainen, Anna Luntinen); frëngjisht (nga Colette Salem); gjermanisht (nga Megali Zibaso); katalanisht (nga Roser Lluch); rusisht (nga Gali Dana-Singer); estonisht (nga Kristiina Ross); maqedonisht (nga Zoran Anchevski); hungarisht (nga Uri Asaf); dhe japonisht (nga Mariko Tsujita) etj.
Sipas kritikës botërore krijimtaria poetike e tij karakterizohet nga ndjeshmëria, duke i paraqitur ndodhitë dhe botën në një mënyrë sa delikate aq edhe të sinqertë. Në poezi, ai kurrë nuk nguron të denoncojë tmerre njerëzore, mizori, pasojat e luftërave dhe problemet sociale, të cilat lidhen me padrejtësinë e shfrytëzimin. Këto tematika ai arrin t’i shprehë përmes ndërhyrjes së ëmbëlsisë dhe qëndresës, që e shfaq përmes një muzikaliteti autentik, duke e kthyer në tiparin mbizotërues të krijimtarisë së tij poetike.
Shënime
Të dhënat e parashtruara në këtë artikull janë vjelë prej skedarëve digjitalë të bibliotekave botërore, katalogëve on-line (si p.sh., The World’s Largest Library Catalog), database-n e UNESCO-s për librat e përkthyer (Index Translationum database). Të dhënat, gjithashtu, janë saktësuar nga vetë z. Rami Saari, përmes korrespondencës elektronike, të cilit i shpreh mirënjohjen vetjake për bashkëpunimin e kahershëm.
2 Tregimi Pesha e turpit – marrë nga përmbledhja me tregime dhe novela Njerëz të krisur, Tiranë: Apolonia, 1995
3 Poezia Flokët – marrë nga vëllimi poetik Kujtesa e ajrit, Tiranë: Shtëpia Botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve, 1993.
4 KADARE, Ismail. General zeva ha-metim [Gjenerali i ushtrisë së vdekur], përkth. Daniella Yabzuri, Tel Aviv: Sifriat Poalim, 1987, 231 f.; përkthyer prej frëngjishtes së Jusuf Vrionit, Le général de l’armée morte, Paris: Éditions Albin Michel, 1970
KADARE, Ismail. Ha-shana ha-sheûora [Viti i mbrapshtë], përkth. Avital Inbar, Tel Aviv: Ma’ariv, 1991, 180 f., përkthyer prej frëngjishtes së Jusuf Vrionit dhe Aleksandër Zotos, L’année noire suivi Le cortège de la noce s’est figé dans la glace, Paris: Fayard, 1987 (në këtë botim veç Viti i mbrapshtë përfshihet edhe Krushqit janë të ngrirë).
KADARE, Ismail. Ha-yoresh [Pasardhësi], përkth. Hagit Bat-Ada, Jerusalem: Keter, 2008, 204 f., përkthyer prej frëngjishtes së Tedi Papavramit, Le successeur, Paris: Fayard, 2000
5 Kujtojmë se frëngjishtja për veprën kadareane do të shërbente si gjuhë ndërmjetëse edhe për shumë gjuhë evropiane, si për shembull: rasti i anglishtes (1972), finlandishtes (1972), suedishtes (1973), kroatishtes (1978), italishtes (1981), greqishtes (1981), holandishtes (1983), sllovakishtes (1983), polonishtes (1988), danishtes (1989), norvegjishtes (1990), portugalishtes (1991) etj.
6 Përveç botimit të romanit Piramida, në site-n e The World’s Largest Library Catalog (WorldCat), në të cilin paraqiten edhe formatet e aksesueshme jolibra, konstatojmë një regjistrim në hebraisht (në audiokasetë), të një programi radiofonik të transmetuar në kohën kur u botua romani, një intervistë e shkrimtarit Ismail Kadarenë mbi Piramidën (Ha-Piramidah: Pegishah im ha-meshorer ha-Albani Ismail Ḳadareh), më 2000.
7 LOZANO, Laurent. “Albanian author wins Israeli award, unruffled by Nobel”, në: The Times of Israel, 11.2.2015
8 – Përshpirtje: poezi, përkth. Bardhul Toda, parath. Ilir Mborja, Tiranë: Onufri, 2017
– Poezi, në: Mehr Licht!, nr. 4, nëntor 1997, Tiranë, f. 68–73
– Poezitë: Një poezi e gjelbër; Unë; Identitet, në: Drita, Tiranë, 28 mars 1999, f. 11
– Poezitë: Mjafton të dish…; Një poezi e gjelbër; Varfëri; Vazhdimësi; Unë; Gjithmonë kjo brengë; Vlerësim; Mësime; Identitet; Lagjja turke në Janicë; Shuma, në: Drita, Tiranë, 15 dhjetor 1996, f. 5
– Poezitë: Karvani cigan në udhëtim drejt parajsës; Vjeshta e situatës sonë; Endacak, përgatiti Natasha Lushaj, në: Temp. – nr. 48, 13 nëntor 2005, f. 9