Është mbajtur dje pranë Librit Akademik te Akademia e Shkencave të Shqipërisë, një tryezë diskutimi e organizuar nga Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, me temë “Studimet gjuhësore e letrare shqipe në ASA, diskutim për probleme e hapësira të reja”. Të ftuar qenë prof. Alberto Manco (Napoli) dhe prof. Nicola Grandi (Bologna). Në përmbyllje të kësaj tryeze u prezantua në prani të autorit dhe libri më i fundit i gjerdanit Excipere të Botimeve Çabej “Ti je gjuha që flet; Baza të tipologjisë gjuhësore” nga Nicola Grandi. Hyrja e këtij libri është shkruar nga Ledi Shamku që po e botojmë më poshtë.
Nga Ledi Shamku-Shkreli – Ti je gjuha që flet” është ndër botimet fare të rralla teorike në shqip mbi tipologjinë gjuhësore. Afërmendsh që koncepti “tipologji” gjendet në ravgimet gjuhësore albanologjike, por vetëm si term i gjuhësisë historiko-krahasuese apo asaj të arealeve. Kësisoj studiuesi deri më tash do ta ketë hasur këtë term në gjenealogjinë gjuhësore kur ka ndeshur bie fjala në tipologjitë e përbashkëta të familjes së gjuhëve indoeuropiane. Po ashtu mund ta ketë hasur edhe në gjuhësinë e arealeve, te paradigma e gjuhëve të Ballkanit, të cilat, sa pa u studiuar mirë kontaktet gjuhësore, qenë përmbledhur disi me pahir në të ashtuquajturën Lidhje Gjuhësore Ballkanike. Thënë shkurt, deri më tash në studimet tona albanologjike nuk janë kapërcyer kolonat e Herkulit sa i takon tipologjisë, pasi janë marrë në shqyrtim vetëm tiparet e gjuhëve të farefisnuara ose ato fqinje. E madje, edhe këtu është ndalur në studime krahasuese mes tiparesh konkrete, pa abstraguar një model të supozuar teorik. Ndryshe nga shprehitë tona, qysh në çelje ky libër na e bën ta qartë se “te qasja tipologjike interesi i studiuesit rrok thuajse vetëm impiantin strukturor të gjuhëve: gjuhët klasifikohen mbi bazë afrish (o dallimesh) sistematiko-strukturore, pa marrë në konsideratë as familjen gjuhësore së cilës i përkasin, as daljen dhe dëshmimin e tyre në histori, e madje as proceset evolutive që mund të kenë përshkuar afritë a dallimet mes tyre”.
Do thënë se kjo disiplinë lindi fillimisht për t’i ardhur në ndihmë vetë gjuhësisë historiko-krahasuese, si mbrojë nga spekulimet që po merrnin hov; fjala vjen përpjekjet e Schlegelit për të skicuar një tipologji bazë për hetimin e gjenealogjisë indoeuropiane apo profilet tipologjike të hartuara nga Nikolaj Marr që i konceptonte tipet morfologjike kryesisht si stade të evolucionit në një gjuhë imagjinare të përbashkët (u?enie o stadial’nosti). Sakaq, Rrethi Gjuhësor i Pragës e kishte shpërndarë gjithkund strukturalizmin e Saussure-it, e duke u përqendruar te struktura, Sapir shkruante se “mund të themi që të gjitha gjuhët dallojnë njëra nga tjetra, por disa dallojnë mes tyre më shumë se disa të tjera. Ky vëzhgim do të thotë se mund t’i grupojmë në tipe morfologjike, po edhe në tipe fonologjike e sintaksore …është krejt e kotë të ngulmojmë se meqë një gjuhë ka një histori të veçantë, ka doemos edhe një strukturë po kaq të veçantë”. Pas këtij vëzhgimi merret me mend se baza e tipologjisë, e cila mëkëmbet aty nga vitet ’50, nuk do të jetë më inventarizimi i rrëmujshëm i të dhënave, por struktura vetë e secilës gjuhë, përfshirë ato që nuk kanë “biseduar” ndonjëherë me sho-shoqen. Kjo premisë studimore jepet bukur qartë qysh në faqet e para të këtij libri, ku autori shkruan se “për tipologjinë gjuhësore karakteristikat individuale nuk janë relevante në vetvete – në këtë rast në fakt jemi ende në një nivel thjesht deskriptiv – por e qenësishme mbetet ratio e thellë që shpjegon ballafaqimin mes tyre”.
Ç’është kjo ratio e thellë që kërkon të zbulojë tipologjia? Ç’ka gjuhësore e jashtëgjuhësore në të? Afërmendsh struktura sistemike e një gjuhe ka mjetet e veta morfologjike, sintaksore e fonologjike, dhe të gjitha këto i përdor kryesisht për të komunikuar, jo thjesht për të informuar. Shtysa komunikuese, si shtysë parësore e gjuhëve historiko-natyrore, u përcakton strukturave dhe rendeve ligjërimore një funksion të qartë semantik. Kjo do të thotë se tipologjia si disiplinë u përmbahet parimeve të funksionalizmit, përpos atyre të strukturalizmit, përndryshe studimi i strukturës do ta bjerrte kuptimin. Ka gjasa që kjo ratio e thellë që ndërmend autori i këtij libri të jetë pikërisht funksioni. Mirëpo funksioni është një shtysë sa gjuhësore aq edhe jashtëgjuhësore, e më tej akoma, shtysa gjuhësore veç tjerash është sa konjitive aq edhe sociale. Stadi i sotëm i gjuhësisë, me disiplinat kapërcyellore që i përkasin, ka rishikuar edhe konceptin e funksionit të gjuhës. Lidhur me këtë të fundit, siç vëren edhe Schleiermacher, “çdo njeri është nën pushtetin e gjuhës që flet. Ai vetë dhe gjithë mendimi i tij janë produkt i kësaj të fundit”. Nëse deri dje është besuar se gjuha duhet për të shprehur mendimin, sot ky pohim po rezulton i mangët. Pa i hyrë garës kohore “në fillim gjuha apo mendimi?”, sot është e qartë se shumëkush mendon në një gjuhë të caktuar, e madje i ruan pjesërisht skemat e arketipit gjuhësor edhe kur kërkon të shprehet në një tjetër gjuhë. Me fjalë të thjeshta, funksioni i gjuhës nuk zë fill te shprehja e mendimit, por te vetë mendimi. Del se duhet gjuha për të menduar, e mandej edhe për t’i komunikuar mendimet e ndjesitë tona.
Gjithë sa thamë mbi funksionin e gjuhës dhe lidhjen e saj me mendimin na afron me hipotezën e relativizmit gjuhësor të Sapir-Whorf, e cila e përmbledhur me fjalë të thjeshta do të tingëllonte pak a shumë si titulli i këtij botimi: çdokush është gjuha që flet. Lidhur me këtë fuqi të gjuhës Whorf shkruan: “Bota përshfaqet si një shtjellë kaleidoskopike mbresash, të cilat duhet të organizohen nga mendjet tona, madje për ta thënë më saktë nga sistemet gjuhësore që kanë mendjet tona. Ne e ndajmë në copëza natyrën, mandej copëzat i shndërrojmë në koncepte, e sakaq u mveshim edhe kuptimësì; gjithë kjo ndodh ngaqë jemi pjesë e një marrëveshjeje për ta organizuar botën në këtë mënyrë; një marrëveshje fuqiplotë brenda bashkësisë sonë gjuhësore, të cilën e kanë kodifikuar skemat e gjuhës sonë”.
Kush rrëmon te ky citim, në dukje i thjeshtë i Whorfit, ka gjasa të gjejë jo vetëm tri nocionet bazë të tipologjisë si disiplinë gjuhësore, po edhe tharmin e rifuqizimit të saj për kohërat që e presin. Tri nocionet tipologjike bazë që gjenden te ky citim janë: sistem gjuhësor, organizim strukturor dhe bashkësi gjuhësore.
Le të përqendrohemi një hop te kjo e fundit, pra te bashkësia gjuhësore si një koncept i debatuar për më se një shekull, duke u shtyrë gjithnjë drejt përimtimit të elementeve që e plazmojnë. Përcaktimi i Labovit (1972) se bashkësia gjuhësore përftohet nga përfshirja e përdoruesve në një tërësi rregullash të përbashkëta, të cilat formojnë tipe të qarta në “njëtrajtësinë e skemave abstrakte të variacionit”, sot rezulton i pamjaftë dhe disi i ngurtë për t’iu përgjigjur larmisë së varianteve të përshkruara ndër vite.
Për gjuhësinë e cila shkon gjithnjë e më në detaj, një koncept tashmë gjeneralizues i bashkësisë gjuhësore të Labovit konkurrohet sot nga koncepti i bashkësisë së përdorimit (community of practice) i përcaktuar nga Eckert. Sipas Eckert, ne bëhemi pjesë e një bashkësie sa herë përdorim një variant të caktuar nga repertori i një gjuhe (në bazë të situatës, marrësit, kumtit etj.). Me fjalë të thjeshta, në një shoqëri gjithnjë e më të arsimuar, kompetenca komunikuese (jo ajo gjuhësore) krijon bashkësitë e përdorimit, të cilat mund të jenë me miliarda, por që sigurisht kanë qendrat e tyre fokale a të konvergjimit. Te këto qendra vlen të studiohen karakteristikat e qenësishme të tipeve variacionale. E pikërisht koncepti i bashkësisë së përdorimit mund t’i kërkojë tipologjisë gjuhësore të zgjerojë objektin e saj të studimit. Nicola Grandi na bën me dije këtu se “tipologjia gjuhësore merret kryesisht me studimin e variacionit ndërgjuhësor (interlinguistik)”, por nebuloza e varianteve që riprodhohen vazhdimisht prej bashkësive të përdorimit i sugjeron tipologjisë edhe variacionin brendagjuhësor (intralinguistik), duke ndërtuar më pas modele përshkruese teorike të tipeve variacionale.
Zgjerimi i objektit të tipologjisë drejt variacionit brendagjuhësor veç tjerash do ta përshkruante më saktë jo vetëm sinkroninë po edhe diakroninë e secilës gjuhë të shqyrtuar. Kjo pasi krahasimi i një gjuhe me një tjetër, për vetë dimensionin që gjuhët kanë, nxjerr në pah strukturën përfaqësuese të secilës gjuhë, por nuk arrin të vërejë tiparet variabël te saj, jo dhe aq të dukshme, por po aq të rëndësishme sa ato përfaqesuese. Në vijim të metaforës së syzeve që Grandi përdor në libër kur vëren se “tipet janë syzet përmes të cilave gjuhëtarët zhbirilojnë gjuhët”, mund të pohojmë se krahasimi brendagjuhësor ofron syze më të fuqishme për detaje më të imëta që dalin nga përshkrimi i stadeve brenda një gjuhe të vetme; e cila, në fakt, nuk është kurrë e vetmuar, si rezultat historik i një komunikimi ndërgjuhësor e brendagjuhësor.
Për kohën kur hodhi shtat tipologjia, shtegu ndërgjuhësor përveçse i nevojshëm ishte edhe i kushtëzuar; displina përshkruese që studionin dhe dokumentonin pa paragjykim faktet gjuhësore në repertor të një gjuhe sapo kishin nisur të seliteshin. Sikundër vëren Grandi, “të paktën në fazën e parë të hulumtimit tipologjik, zgjidhen pothuajse gjithnjë ato gjuhë për të cilat ekziston dokumentimi (studimet shkencore, gramatika, fjalorë, etj.)… Deri disa dekada më parë kjo ishte në fakt një zgjedhje e detyruar”. Për syrin e një sociolinguisti kjo “zgjedhje e detyruar”, ofruar nga gramatika e fjalorë, parakupton se korpusi i krahasuar nuk është në fakt gjuha, po thjesht varieteti i normuar i saj. Ndikimet a përkimet gjuhësore, për vëzhgimin e të cilave tipologjia na shtyn ta lemë mënjanë leksikun e të kërkojmë në sferën e morfologjisë e të sintaksës, vështirë se hasen te një varietet standard tipologjikisht i pashenjuar (neutër); mirëpo analiza tipologjike e këtyre ndikimeve a përkimeve do ishte në fakt “legjenda” që ndihmon leximin e hartës së popujve e të kulturave. Ne jemi gjuha ase gjuhët që flasim.
Le të vërejmë kësodore shqipen. Studiuesit e historisë shqiptare e të zhvillimeve tona, pohojnë se pozicioni ynë i përhershëm ka qenë ai mes Perëndimit e Lindjes, herë si limer i paqtë takimesh e herë si arenë e zjarrtë ndeshjesh. A e dëshmon gjuha këtë pozitë kufitare?
Para se të formulohej tipologjia e mirëfilltë gjuhësore, pararendësja e saj, tipologjia e arealeve, e pat bërë shqipen kryekëput pjesë të një modeli teorik të sforcuar, të quajtur Lidhja Gjuhësore Ballkanike. Dihen pak a shumë tiparet kryesore të kësaj Lidhjeje, shumica me trajta lindore. Mirëpo Shqipja, nëse këqyret në repertorin e saj të përdorimeve, e jo thjesht në një varietet të vetëm, atë standard, dëshmon modele sa lindore aq edhe perëndimore. Kësisoj, është me interes të vërehet paradigma e saj e kohës së ardhme (futuri). Modeli latin popullor i së ardhmes perifrastike “amare habeo” i cili i ra ndesh futurit sintetik klasik “amabo”, dha më pas italishten “amerò” dhe u zhduk. Në të folmet gegë të shqipes e gjejmë këtë model si ndikim prej latinishtes së vonë, në konstrukte si: kam me shkue, kam me thanë, të cilat kanë funksion gramatikor ardhmor. Po të rrëmojmë te arbëreshët, do vërejmë se zbehja e fortë e paskajores si model lindor, solli në të folmet e tyre (poedhe në malësitë e Labërisë së sotme) një model hibrid perëndimor+lindor, ku ruhet konstrukti perëndimor, por brenda tij paskajorja zëvendësohet me lidhore (model lindor), duke dhënë një tip hibrid futuri kam të shkoj, kam të them.
Duke u shtyrë më tej ne hapësirë dhe kohë, shfaqet një tip i tretë futuri, krejtësisht lindor, sot gjithkund i përhapur: do të shkoj, do të them (do + lidhore). Modeli perëndimor i llojit kam me dalë, sot është aktiv – porse jo neutër për nga pikëpamja sociolinguistike – kështu që del vetëm pas një vëzhgimi brendagjuhësor nga mendje të mësuara me vëzhgime ndërgjuhësore, sikundër janë tipologët.
Në këtë hulli shqipja ka shumë për të përfituar. Metafizika e objektit të studimit nuk i shkon për shtat dinamikës së zhvillimeve ligjërimore, aq më tepër sot me këtë shpërthim komunikimesh virtuale.
Vështrimet tipologjike brendagjuhësore mund të jenë një jetë e re për tipologjinë. Saussure kishte të drejtë: gjuhësia ka si objekt të vërtetë e të vetëm gjuhën, të studiuar në vetvete dhe për vetveten. Një shekull pas tij, kushdo që u qaset punëve të ligjërimit njerëzor, ka vetëdijen se asnjë gjuhë nuk është e vetmuar, edhe kur studiohet në vetvete e për vetveten, mjaft të lexohen qartë trajtat origjinale të tipeve.